Ûleboerden: Erfguod op de berch
Dizze kear út it argyf fan Opsterlân: in tekening fan in ûleboerd. Op pleatsen yn Opsterlân is faak in ûleboerd sichtber. Elke regio hat syn eigen type, symbolyk en betsjutting. Seis typen binne binnen Friesland te ûnderskieden. Yn it boubestân fan in pleats oan de Beetsterweg yn Beetstersweach fine wy in tekene ferzje fan in ûleboerd út de Fryske Wâlden, bedoeld foar restauraasje.
Funksje en gebrûk
Uleboerden binne dekorative, trijehoekige eleminten dy't faak te finen binne op âlde pleatsen, benammen op 'e nok fan in heupdak. Se befetsje faak in rûn gat dat tsjinne as in yngong foar ûlen, dy't wolkom wiene fanwegen har rol as mûzejagers. Tsjintwurdich wurdt dit gat faak ôfsletten mei in rozet of krús.
Neist harren dekorative funksje wiene ûleborden ek funksjoneel: se soargen foar fentilaasje en foarkamen dat wetter troch rein ynsloech. Se koenen ek in symboalyske betsjutting drage.
In ûleboerd bestiet út twa haaddielen: de broker en – benammen yn Fryslân – de stomme swannen mei bûgde nekken oan beide kanten fan 'e broker. Dizze swannen binne in typyske Friese tradysje. De broker is de fersierde balke yn 'e midden. Yn 'e Friese Wâlden is dit faak iepenwurk, mei de foarm fan in glês of kelk oan 'e boppekant en in sânrêger oan 'e ûnderkant. Neist de fariant mei swannen binne der ek soberdere ferzjes.
Oarsprong
De earste ûleboerden kinne om 1500 hinne ûntstien wêze, doe't in nij type pleats - mei in skuorre - yn Friesland yntrodusearre waard. De âldst bekende argyfferwizing nei in ûleboerd yn Nederlân is in timmermansrekken út 1669. Om 1750 hinne krigen ûleboerden ek in kommunikative funksje: de kleur koe bygelyks oanjaan oft it in pachtpleats of in frije pleats wie. Se koene ek it rjocht fan 'e eigener oanjaan om te stimmen, bygelyks yn doarpsgearkomsten of by it brûken fan mienskiplik lân.
Symbolyk en bygeloof
De makelder waard faak in mytyske betsjutting taskreaun. Ferskate symboalen wiene sichtber, faak ôfkomstich út Jeropeeske folkskeunst. Undersyker Klaas Sierksema sammele yn 'e jierren '30 sawat 150 ferskillende dekoraasjes.
Foarbylden binne:
- Sinnewiel : earbetoan oan 'e sinnegod (heidendom)
- Trijeblêdklaver : gelok
- Healmoanne : Fruchtberens
- Haan of harp : eigendom fan it lân
- Tulp : hoop
- Twa palmtakken : frede
- Jiske (beam fan it libben) : libben
- Zandloper : ferganklikheid
De swannen kinne ferwize nei kristlike symbolyk, lykas woldiedigens of trou. Neffens taalkundige Joost Hiddes Halbertsma (1789–1869) symbolisearje de swannehalzen it rjocht fan in edelman of lânbesitter om swannen te hâlden yn 'e buert fan syn kastiel. De Friese populêre skriuwer Waling Dijkstra (1821–1914) ûnderskriuwt dizze ynterpretaasje.
Midsiuwske oarsprong?
Hoewol't de ûlebuorden mei swannen yn harren hjoeddeiske foarm wierskynlik sa'n 500 jier lyn gewoan wurden binne, kin de symbolyk folle fierder weromgean. Swannenhalzen waarden fûn op skippen en huzen yn it oarspronklike Friese gebiet (fan Utert oant dielen fan Denemarken). Se tsjinnen as ferdigening tsjin it kwea. As gevelsymboal waarden se wierskynlik al yn 'e trettjinde iuw brûkt, bygelyks befestige oan in bargeboard. Tsjintwurdich is it byleauwe ferdwûn, mar de symbolyk libbet troch as dekoratyf elemint yn 'e arsjitektuer.
Ofbyldingsgalery
