5. It rike kulturele lânskip fan Opsterlân: Lânskip, doarpen en minsken

It Opsterlânske kultuerlânskip is it resultaat fan ieuwenlange ynteraksje tusken minsken en natuer. Natuerlike geologyske prosessen hawwe de grutskalige skaaimerken fan it lânskip foarme. Guon fan dizze resultaten binne hjoed de dei noch sichtber, mar guon lizze ûndergrûnsk. De gemeente leit op 'e oergong fan it Frysk-Drintske keileemplateau nei de leechlizzende feangebieten fan Friesland. It Koningsdiep (Alddjip) delling, ûntstien yn 'e foarlêste iistiid, tsjinnet as in ferbinend elemint tusken east en west, tusken heech en leech, tusken sân en fean, tusken doarpen en minsken, en tusken de ferskate lânskippen.

Sûnt de Midsiuwen hawwe minsken hieltyd mear harren spoaren efterlitten op it lânskip. Yn dizze perioade waard de blauwdruk foar it hjoeddeiske kultuerlânskip makke. Lânskipsûntwerp wie oer it algemien tige ôfhinklik fan lokale omstannichheden lykas de ûndergrûn en hydrologyske omstannichheden. Bygelyks, Opsterlân befette yn 'e Midsiuwen noch útwreide heechfeankompleksen. Dizze heechfeanen waarden weromwûn út it Koningsdjip. De typyske, progressive parsellaasje yn 'e gemeente is hjir in oerbliuwsel fan. Yn lettere perioaden waarden hieltyd nije lagen tafoege oan it Opsterlânske kultuerlânskip. Definiearjende kultuerhistoaryske ûntwikkelingsperioaden wiene wiete en droege turfwinning, de grutskalige bou fan lângoeden en it weromwinnen fan heidelânen. Al dizze ûntwikkelingen resultearren yn in tige laachryk en útsûnderlik ryk kultuerlânskip.

1. It natuerlike lânskip 

De grutskalige kontoeren fan it lânskip sa't wy it hjoed sjogge, waarden foarme troch natuerlike geologyske prosessen. It natuerlike lânskip krige foarm yn 'e foarlêste iistiid (Saale-iistiid), de lêste iistiid (Weichsel-iistiid) en it Holoseen. It Pleistoseen-lânskip waard foarme yn 'e lêste twa iistiden. Dêrnei folge de waarmere en wietere perioade dêr't wy ús no yn fine: it Holoseen. 

1.1 It Pleistoseenske lânskip 

Troch de hearskjende iisstreamrjochting yn 'e Saale-iistiid hat it streamdal fan it Koningsdiep oant Beetstersweach in noardeast-súdwestlike oriïntaasje. Itselde jildt foar it keale-plateau oan beide kanten fan it streamdal. Tidens de neifolgjende Weichsel-iistiid waard it lânskip foarme troch de hearskjende noardlike poalwinen. Op it keale-plateau ûntstiene dek sânrêgen en erodearre depresjes (dy't letter de dobben foarmen). Dizze rêchen namen yn essinsje de âldere noardeast-súdwestlike oriïntaasje oan. Oan 'e ein fan 'e Weichsel-iistiid ûntwikkelen har ek iishichten yn it lânskip, dy't, nei it smelten, grutte sirkelfoarmige kraters efterlieten: pingoruïnes.  

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Ynsniene streamdal Koningsdiep 
• Rotsblokken, sânrêgen en driuwende sânkoppen (Bakkeveenster Duinen, Wijnjeterper Schar)
• Pingo ruïnes (Turkenleech, Waskmar), sinkholes (Gânzemar, Siegerswoudster mar) en pingo reliëf rânen
• Reliefferskillen (Lippenhuisterheide, Hemrikkerscharren, Wijnjeterper Schar, Duurswouderheide, Bakkeveensterduinen, De Mersken)
• Flintplakken, argeology
• Sânkop Olterterp
• Eardere delling De Draît
• Koningsdiep: fluvoglaciale esker (foarme as gefolch fan gletsjersmeltwetter) en grintryk sân

1.2 It Holoseen lânskip (hege feanlânskip)

Troch de tanimmende seespegel en it wetterstagnearjende effekt fan 'e keale kleiûndergrûn fûn grutskalige turffoarming plak yn it Holoseen. Tidens de pyk fan turfútwreiding yn 'e iere Midsiuwen wie hast hiel Opsterlân bedutsen mei heechfeanen, sels it leger lizzende westlike diel fan 'e gemeente (ûnderdompele heechfeanen). Yn dy tiid wie it Koningsdiep in meanderjende turfrivier dy't tsjinne as in ôfwetteringskanaal foar wetter dat út 'e heechfeanen en lytse marren yn it fean (mearstallen) kaam. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Koningsdiep as in kronkeljende feanrivier

It natuerlike heechfeanlânskip, lykas it Fochtelooërveen, mei syn turfkoepels en stallen oan 'e mar, is folslein ferdwûn. Resten fan dizze turflagen binne noch te finen ûnder tsjerkeheuvels lykas dy by Lippenhuizen en Wijnjewoude (Wijnjeterp). 

1.3 Grûnwetterstream 

Op in djipte fan likernôch 60 oant 100 meter ûnderfynt Opsterlân in djippere grûnwetterstream. Dizze stream komt rûchwei troch de hegere lizzing fan it Drintsk Plato oan 'e eastkant fan 'e gemeente en de leger lizzende fean- en marregebieten yn it westen. It grûnwetter streamt stadich fan east nei west en foel eartiids as reinwetter op it Drintsk Plato. It duorret hûnderten jierren foardat it wetter de grinzen fan Opsterlân berikt. It wetter is skjin en komt, troch de enoarme druk yn leechlizzende gebieten, sa no en dan as sipelwetter boppe wetter. Troch syn kwantiteit en kwaliteit, en troch filtraasje, is it wetter ideaal foar grûnwetterwinning. It gebiet leit fier fan 'e see, sadat fersâlting praktysk net bestiet.

2. De earste sichtbere minsklike ynfloeden op it natuerlike lânskip 

Fan it momint dat minsken har úteinlik nei wenjen setten yn it gebiet dat no de gemeente Opsterlân is, waard it hieltyd mear brûkt. De natuerlike hege feanen en feankoepels rûnen natuerlik ôf yn it Koningsdjipkanaal. Yn 'e Midsiuwen brûkten lânbougrûnûntwikkelders dit reliëf om de feanen te bewurkjen. Dizze ûntginningsskiednis begûn oan 'e ein fan 'e 10e iuw, begjinnend yn Aldeboarn.

2.1 It lânskip foar lânboufeanwinning (hiele gemeente)

Tsjin de 12e iuw hie de lânbouturfwinning, dy't ûntstie yn Aldeboarn, it gebiet om Bakkefean hinne al berikt. Mei regelmjittige tuskenskoften, loodrecht op in turfstream of rivier, groeven de graafmasines sleatten om de sompen ôf te sluten. Om elk winningsblok waarden syd- en efterdiken, ek wol bekend as diken, oanlein om ôfwettering fan it heechfean foar te kommen. De turfboeren stiften pleatsen op it turf en koene it tydlik bewurkje, benammen mei rogge. Troch ôfwettering rjochting it Koningsdiepkanaal waard de boppekant fan it turfdekke droech, wêrnei't it begûn te oksidearjen. Troch de dêrtroch ûntstiene delgong fan it grûnnivo begûn it kultivearre lân te sakjen, wêrtroch't in skieding yn it lânskip ûntstie. Yn it easten fan 'e gemeente begûn it sânlânskip wer oan it oerflak te kommen. Yn it streamdelling en yn it westen lei de sânige ûndergrûn lykwols folle djipper. Troch de delgong fan it grûnnivo wiene dizze lânskippen gefoelich foar wetteroerlêst. Al gau waarden de brede sleatten fierder útwreide yn it ûnoantaaste, heger lizzende turfmoeras. Dizze metoade fan werwinning resultearre yn 'e ûntwikkeling fan langwerpige stikken lân lâns it Koningsdiep en syn sydrivier, de Wispel, mei loodrechte linten fan pleatsen (in delsettingsas). Elke boer hie tagong ta syn eigen stik lân. Mei útsûndering fan 'e jongere turfboudoarpen waarden alle doarpen yn Opsterlân op dizze wize foarme.   

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Progressive parsellaasje (lânskipsblauwdruk)
• Delsettingslintsjes, delsettingsassen (ferlern pleatsen, âlde tsjerkhôven, hûsheuvels, âlde wenwiken)
• Syd- en efterkaaien: gidsdiken
• Midsiuwske fuotpaden en tsjerkepaden
• Iepen

2.1.1 It bosklânskip yn it easten: hagen en heidelân

De progressive ferdieling fan lân gie troch op it sân. It grutte ferskil mei it leger lizzende gebiet is dat op 'e hegere sângrûnen hagen en heidebeammen lâns de progressive perselen ûntstienen. Dit omsletten lânskip wurdt fierder karakterisearre troch lytse bosken, heide op sânrêgen, lytse fivers of pingoruïnes, en de karakteristike noardeast-súdwestlik oriïntearre bebouwingsassen en diken. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Hagen en hagen
• Lytsskalige bosken en heidegebieten
• Delsettingslintsjes, delsettingsassen
• Binnenlânske en plattelânswegen 
• Leidse diken
• Iekenhiemen (griene pleatsen mei iken)
• Besletten 

2.1.2 It greidelânskip yn it westen: de heafjilden

Yn it westen fan 'e gemeente en yn 'e streamdellingen wie it folle wieter. In protte fan dizze fjilden waarden yn 'e wintermoannen folslein oerstreamd. Dizze fjilden waarden typysk brûkt as heaweiden, ek wol greiden of moerassen (mersken) neamd. Dit lânskip wie benammen konsintrearre oan beide kanten fan it Koningsdiep en syn eardere sydrivier, de Wispel. Om de ôfwettering en wetterberging te ferbetterjen, waard faak in fynmazig sleatpatroan oanlein yn 'e heaweiden. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Heafjilden (mieden, marschen, mersken) en heawegen 
• Diken (û.o. lâns it Koningsdiep, Leppedyk)
• Fynmazig sleatpatroan (opstigende en dwerse sleatten)
• Meanders Koningsdiep en Wispel (Alde Ie)
• Forden, brêgen, hout of lift
• Iepen

3. De hjoeddeiske lânskipstypen 

Troch fierdere opskaling, befolkingsgroei, feroarings yn wetterbehear en nije lânboutechniken binne ferskate lânskipstypen ûntstien, út it earder neamde bosklânskip yn it easten en it greidelânskip yn it westen. Dizze wurde yn dizze paragraaf fierder útlein.

3.1 Lânskip foar it winnen fan ferhege turf

De perselen dy't fan it Koningsdjip ôf grinze oan de gemeenten Smellingerlân en Westerkwartier yn it noarden en it eardere Skoaterlân (no de gemeente It Hearrenfean) yn it suden. Hielendal efteryn dizze perselen leine yn 'e 17e en 18e iuw praktysk ûnoantaaste heechfeanen. In trochgeand systeem fan diken foarkaam dat wetter út dizze heechfeanen ôfwettere koe. De turflagen wiene op plakken trije oant fjouwer meter dik. Iuwenlang waard dit heechfean hast allinnich brûkt foar lytsskalige turfwinning. 

3.1.1 Ekstraksje fan ferhege turf

Fan 'e 17e iuw ôf kochten ynvestearders, keaplju en foaroansteande Friese hearen dizze heechfeanen om turf te winnen. Dizze stiene bekend as "droege turfsnijen". It heechfean waard drûchlein troch it graven fan kanalen en sleatten. It turf koe dan boppe it wetterpeil útsnien wurde. De heechfeanen yn it noarden wiene tagonklik fanút wat doe it Ureterpsterkanaal wie. Yn it suden lei it Skoterlânske Kompanjonsfeartkanaal mei sleatten nei Langezwaag en Jonkerslân en it Opsterlânske Kompanjonsfeartkanaal. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Kanalen en transversale kanalen mei in langwerpige lintfoarmige struktuer
• Buerten en krúsdistrikten mei in langwerpige lintfoarmige struktuer
• Diken en gidsdiken
• Slûzen, brêgen en slûswachtershuzen
• Iepen

3.1.2 Koloniaal lânskip fan turf 

It swiere turfwurk waard útfierd troch in protte turfarbeiders. It grutste part fan dizze arbeiders kaam fan earne oars. Se festigen har lâns de kanalen en bouden dêr (tydlike) ûnderkommens. Dit late ta de ûntwikkeling fan nije delsettings lykas Frieschepalen, Ureterp oan de Vaart (earder de doarpen Dalen en Pietersburen), en doarpen neamd nei eardere slûzen (vallaats) lykas Wijnjeterper Vallaat en Hemriker Vallaat. Nei de turfwinning waarden lytse bedriuwen oprjochte op it ynpoldere lân. Tusken de delsettings ûntstie in lânskip fan lytsskalige blokperselen. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Wenten lâns wetterwegen (feankoloanjedoarp mei lintûntwikkeling)
• Lytse bedriuwen tusken buerten en krúsdistrikten
• In plande blok of rjochthoekige ûnderferdieling 
• Elzenhagen as perseelgrinzen 
• Iepen oant heal iepen

3.2 Leechlânsk turfwinningslânskip en turfpolders (feanweide)

Yn 'e 16e en 17e iuw bestie it kultivearre lân yn it legere westen fan Opsterlân hast hielendal út heaweiden. De tige wiete heaweiden streamôfwerts fan it Koningsdjip waarden geregeldwei oerstreamd. Dat wiene de bûtlânen. Fan 'e 17e iuw ôf feroare it lânskip stadichoan. Ek yn dit leechlizzende gebiet begûn de turfwinning. Dit gie mank mei ynvestearrings yn wetterbehear. 

3.2.1 Feanlânskip

De turfwinning yn it westen fan 'e gemeente wie hiel oars as de turfwinningsmetoade dy't brûkt waard yn it heechfean. Om de eardere heaweiden hinne waarden diken oanlein, wêrnei't it gebiet mei in wettermûne drûchlein waard. Turf koe dan út 'e boppeste laach drûchlein turf helle wurde. Pas om 1750 hinne waard de Gieterse-metoade yn Friesland oannaam: turf waard mei in baggerheak fan ûnder de wetterline weihelle. It útgroeven turfslyk waard op droege wâlen of diken te droegjen lein. Yn 'e mei turf bedekte gebieten bleau in systeem fan turfputten en droege wâlen oer, dy't troch weachwurking soms ûntwikkelen ta turfplassen. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Leidse diken
• Turfgaten en steunmuorren (legakkers)
• Diken en dwersdijken
• Dûkers en seilen
• Turfkanalen
• Iepen

3.2.2 Lânskip fan feanpolder

Nei de relatyf rendabele perioade fan turfwinning bleau in soad ûnbrûkber lân oer. Yn it earstoan waarden yndividuele stikken turf yndike en drûchlein om it lân geskikt te meitsjen foar hea of greidlân. Grutskalige oerstreamingen late lykwols ta drastyske maatregels. Yn kollektive projekten, lykas de Grut-Feanpolder fan Opsterlân en Smellingerlân, waarden polderdiken (ringdiken) mei in ringkanaal oanlein. Wynmûnen, en letter stoomgemaalstasjons, regelden it wetterpeil, wêrtroch't it lân weromwûn wurde koe, wat faak resultearre yn tige fynkorrelige stripfersmetting.  

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Polderdiken (ringdyk) en ringsleatten
• Polderkanalen
• Wettermûnen en pompstasjons 
• Fynmazige stripparsellaasje
• Foaral lintûntwikkeling
• Iepen

3.3 Boskwinningslânskip

It lânskip fan 'e boskwinning leit op 'e hegere, relatyf droege sânrêgen. Doe't it lân mear wetterich waard, sochten minsken út 'e heechfeanwinning dizze hegere gebieten op en festigen har dêr. Dit resultearre yn in foaral lintûntwikkeling (mei sichtlinen tusken de gebouwen). Doarpssintra ûntwikkelen har faak bûten de lintûntwikkeling. Lânboupleatsen binne ûnderdiel fan 'e lintûntwikkeling of lizze ferspraat lâns (sân)paden en krusingen.

Der binne wichtige fariaasjes, fan lytsskalige lânskipseleminten lykas hagen oant robuuste lânskipseleminten lykas boskstripen. Perseeloanplantings besteane út hagen, hagen, beamrige en boskstripen. De oergongen nei de iepener gebieten, de streamdalen, hawwe in rûch karakter, om't hagen en boskstripen yn ferskillende lingten útrinne nei it iepen gebiet. Pleatsen binne faak ferbûn mei it lânskip, om't de oanplantings op 'e pleats útrinne yn it oanbuorjende lânskip. 

3.3.1 Boskkapjen

Doe't it turf oksidearre mei de eksploitaasje, festigen minsken har hieltyd fierder fan 'e stream ôf, en ferhúzen úteinlik nei de hegere sânrêgen. De langwerpige stikken lân lizze loodrecht op 'e oanwinningsbasis, faak fan 'e oergong fan 'e streamdelling nei de hege sânrêch. Mei de festiging fan 'e bewenners ferskynde ek mear fegetaasje yn 'e foarm fan bosken, boskstripen en oare lânskipseleminten. De ynfrastruktuer bestiet út east-west parallelle haadwegen mei útwreide tagong fia (sân)paden en diken. De binnenwei (Binnenwei) leit op it heechste diel fan 'e sânrêch, en de bûtenwei (Bûtewei) leit op 'e oergong fan 'e rêch nei de streamdelling. De lettere, nije lânfersterkingwegen rinne parallel oan 'e lingte fan 'e sânrêch. De wetterstruktuer bestiet út sleatten en kanalen. Kultuerhistoaryske eleminten binne ûnder oaren diken parallel oan 'e streamrin en klokketuorren yn 'e doarpslinten. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten

• Langwerpige kavels, loodrecht op 'e ûntwikkelingsbasis
• Ynfrastruktuer yn in east-west rjochting, letter noard-súd ferbiningen
• Diken parallel oan de stream en klokketuorren
• Iepen - sletten, mei útwreide útsichten

3.4. Lânskip foar it weromwinnen fan heidelân

Oant it ein fan 'e 19e iuw dominearren heidelânskippen de hegere dielen fan it lânskip. Se wiene benammen te finen op 'e sânrêgen en yn it eastlike diel fan 'e gemeente. Yn 'e lette 19e iuw en de earste helte fan 'e 20e iuw waarden de heidelânskippen omset yn greidlân en boulân. Dizze werwinnings liede ek ta de rasjonalisaasje fan lânfersakking. In goed foarbyld is de werwinning fan heidelân fan it Voorwerkersveld by Bakkeveen (1910-1916), dat yn blokken ferdield wie en dêr't nije pleatsen boud waarden. In oar stik fan it heidelân waard beplante mei konifearen. In protte fan dizze boskbestanden binne noch oanwêzich. It oerbleaune diel fan it heidelân is sûnt oanwiisd as natoerreservaat. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Rasjonele blokferdieling en dykbou
• Lytse bedriuwen, oanwinningsbuorkerijen
• Konifearbosken
• Ferlichting 
• Iepen en sluten

3.5 Lânskip fan lângoeden 

Tusken de 17e en 19e iuw waarden ferskate lângoeden stifte, benammen om Beetstersweach hinne. Yn Bakkefean leit in lângoed om de Slotpleats hinne. Dizze lângoeden waarden benammen stifte troch rike patrisiërs dy't har fortún te tankjen hiene oan turfwinning. Dit plande lânskip wie foar in grut part modellearre nei de besteande boskstruktueren. Binnen dizze struktueren waarden prachtige tunen en parken om it hearehûs hinne oanlein, mei oanswettende wiidweidige produktive bosken mei hakhout en karakteristike leanesystemen.  

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Landgoeden
• Parktunen mei laanplantingen, rigen beammen, wetterpartijen, boskjes, hagen en hagen
• (sicht)linen en útsichten
• Stjerrebosken, beukehiem, 12 apostels
• Road- en paadsysteem; Kettinglaan, Scherpschutterslaan, Freulesingel
• Túnkonstruksjes, túnmuorren en hekken
• Oangrinzgjende ûntwikkeling
• Wetterfunksjes en struktueren; Beetstervaart, Opvaart
• Relaasje tusken lângoedstrukturen en eleminten en it omlizzende lânskip
• Produksjebosken Lângoedbosken 
• Hakhoutkultuer
• Iepen – sluten

4. It Koningsdiep streamdal 

De Koningsdiepdelling streamt fan it heger lizzende easten nei de leger lizzende feanpolders yn it westen fan Opsterlân. Tsjintwurdich rint de delling as in selsstannige ienheid, kanalisearre, iepen en leger, lâns en troch ferskate lânskippen.

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Gjin tagong parallel oan de stream. Oerstekplakken (brêgen) op guon plakken.
• Iepen 
• Kanalisearre en foar in part meanderjende stream
• Wurdt/is ûntwikkele as in natoerreservaat

5. De lânkonsolidaasjes 

Yn 'e twadde helte fan 'e 20e iuw hat it Friese lânskip ferskate lânbouprojekten sjoen, wêrûnder yn Opsterlân. De lânbou fan en lâns it Koningsdjipkanaal wie miskien wol it wichtichste. De bopperin fan it streamdelling waarden normalisearre (minder meanderjend makke), lân yn it streamdelling waard gelykmakke troch sânwinning, en de tagong ta it gebiet waard ferbettere troch de oanlis fan in dyk. De romtlike ynfloed fan sokke lânbouprojekten wie oer it algemien ferbettere tagonklikens en tagong ta de perselen, kombinearre mei in rasjonalisaasje (of skaalfergrutting) fan 'e lânbou. Dêrtroch binne histoaryske lânboustrukturen foar in grut part út it lânskip ferdwûn.

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten

• Rasjonele dieling
• Lânkonsolidaasjesleatten 
• Rjochte diken
• Lânkonsolidaasjebosken
• Iepen/sluten

De gemeente Opsterlân bestiet út sechstjin doarpen en trijeëntweintich gehuchten. In protte dêrfan binne fan midsiuwske oarsprong. De namme Opsterlân ferskynt foar it earst yn 1395 as Upsaterlân, yn in oarkonde fan Frederik, biskop fan Utert. Opmerklik is dat de bestjoerlike grinzen fan Opsterlân al ieuwen net feroare binne. De hjoeddeiske gemeentegrinzen binne noch altyd identyk oan dy út 'e perioade dat Opsterlân in grietenij wie. Lykas in protte oare Friese grietenijen makket Opsterlân diel út fan in fragmintearre âld distrikt. Yn dit gefal it Boarnegouw, dat de east-west oriïntearre Boornedelling besloech, oan beide kanten flankearre troch sânrêgen, wêrfan guon bedekt wiene mei heechfean. 

In grietenij waard bestjoerd troch in grietman (rjochter en behearder) mei kollega-rjochters, dy't ek ferantwurdlik wiene foar (in part fan) de justysje. De earste fermelding fan in grietman yn Opsterlân datearret út 1471. Yn 'e folgjende ieuwen kamen grietmannen út foaroansteande famyljes lykas Fockens, Lycklama à Nijeholt, Van Lynden, Van Boelens en Van Teyens. It âlde gerjochtsgebou oan 'e Hoofdstraat herinnert oan 'e wichtige rol dy't Beetstersweach binnen Opsterlân spile. Nei de ynfiering fan 'e Gemeentewet yn 1851 waarden grietmannen lykwols net mear beneamd; ynstee waarden gemeenten bestjoerd troch boargemasters. Paragraaf 2.1.A. "It Lânskip" beskriuwt de ferskate lânskipstypen. De doarpen binne organisearre op lânskipstype. Hjirûnder jouwe wy in koarte beskriuwing fan elk doarp. Dit jout in better begryp fan har spesifike skaaimerken, lykas lokaasje en morfology, yn kombinaasje mei sosjale kontekst. 

1. Lânskip foar ferhege turfwinning

1.1. Frieschepalen

Frieschepalen (Fryske Peallen) leit oan 'e grins mei de provinsje Grins, neist de doarpen Siegerswoude en Ureterp. It leit oan 'e haadwei fan Bakkefean nei de sneldyk A7 fan It Hearrenfean nei Grins. It doarp hie yn 2021 1.015 ynwenners en is ûntstien yn 'e 18e iuw as in ûntginningsdoarp yn it heechfeantsgebiet. De "paals" yn 'e doarpsnamme ferwize nei de grinsmarkeringen lâns de grins mei Grins. Frieschepalen waard pas yn 1953 in selsstannich doarp ferklearre. Foar dy tiid wie Frieschepalen ûnderdiel fan Siegerswoude. Fan om 1660 hinne waard de Grutte Feanvaart groeven nei Bakkefean om de feanmoerassen yn it noardeasten fan Opsterlân te eksploitearjen. By Frieschepalen bûgde dit kanaal, mei in slûs en ophelbrêge, nei it súdeasten. Dêr stiene in pear huzen en in herberch. It kanaal is tichtmakke, en no is de Tolheksleane de wichtichste dyk fan it doarp, in laan mei prachtige iken en gebouwen dy't benammen besteane út frijsteande huzen, in pear pleatsen en in lyts tsjerkje mei in daktoerke út 1928.

2. Leechlânsk turfwinningslânskip en turfpolders    

2.1. Nij Beets

Nij Beets is in jong streekdoarp, stifte troch turfarbeiders. It ûntstie doe't de turfwinning om 1860 hinne begûn. De minne wurk- en libbensomstannichheden fan 'e arbeiders soargen foar fûle sosjale striid. Yn Nij Beets is de skiednis fan turfwinning en de ynfloed dêrfan op 'e turfarbeiders en it lânskip te sjen yn it iepenloftmuseum It Damshûs. It Polderhoofdkanaal rint troch it doarp. Dit kanaal iepene yn july 2015. It makket diel út fan 'e Turfrûte (in kultuerhistoaryske wetterwei lâns de wetterwegen dêr't eartiids turfskippen fearen) en einiget yn Nasjonaal Park De Âlde Feanen. It doarp hat in relatyf grut oantal jonge gesinnen mei bern en jongerein. Yn 2021 hie it 1.670 ynwenners.

In lokaasje foar grûnwetterwinning en drinkwetterproduksje leit tusken Nij Beets en de sneldyk A7, yn it súdeasten fan it doarp.

2.2. Tynje

De Tynje (De Tynje) is in wendoarp yn it westlike feangreidegebiet fan Opsterlân. It doarp leit tichtby it natoergebiet "De Deelen". Yn 2021 hie it mear as 1.530 ynwenners. It oarspronklike karakter fan dit lânboufeanwinningsdoarp wie dat fan in bermdoarp. De Tynje is in ferneatiging fan it Friese wurd "tynje", dat oarspronklik ferwiisde nei in fiskdaam yn in wetterwei. De Tynje ûntstie yn 'e njoggentjinde iuw tidens de turfwinning yn it leechfeangebiet yn westlik Opsterlân. Om 1800 hinne kamen de earste turfgravers en turfkappers yn it gebiet om de Tynje hinne. De eardere herfoarme tsjerke, boud yn 1921 oan 'e Rôlbrêgedyk, is in unyk betonnen gebou troch syn arsjitektuer en konstruksje en is in monumint. 

De oprjochting fan 'e koöperative suvelfabryk 'Volharding II' yn 1916 wie fan grutte betsjutting foar Tijnje. It kin beskôge wurde as it ein fan 'e turfyndustry. Dêrnei ûntstie in sûne middenklasse, mei in breed skala oan faak ienmansbedriuwen. Dizze fariearden fan smidden oant wielmakkers, bakkers oant slachters, kafee-eigners oant kruideniers, skuonmakkers oant fytsreparateurs, en hûsskilders oant timmerlju. 

Nei de Twadde Wrâldoarloch kamen der fûnsen beskikber om it doarp te modernisearjen. Om 1955 hinne waarden de kanalen tichtmakke om plak te meitsjen foar in bypass. Sels it ieuwenâlde Wispelkanaal waard tichtmakke. In stik fan it like âlde Moerdiepkanaal waard fersmelle en rjochtmakke. De Tynje ferlear in grut part fan syn oarspronklike karakter yn it foardiel fan lânbou, yntinsive lânbou en it skeppen fan wurkgelegenheid.
Yn deselde perioade waard de autodyk A7 tusken It Hearrenfean en Drachten oanlein as in flakke twabaansdyk. Dit makke Tynje folle better tagonklik, wat wis goed wie foar de ekonomyske groei en wolfeart fan it doarp. 

2.3. Jonkerslân

Jonkerslân (Jonkerslân) leit oan 'e súdlike râne fan 'e gemeente Opsterlân, oan 'e dyk fan Gorredijk nei Langezwaag. Oant 1988 wie it doarp in gehucht fan Langezwaag, mar waard doe selsstannich. It doarp wreide him letter út mei de lytse buertsje Feanborch. Mei krekt ûnder de 300 ynwenners is Jonkerslân it op ien nei lytste doarp yn 'e gemeente Opsterlân. It kin karakterisearre wurde as in plattelânsdoarp sûnder in dúdlik doarpskern. Wenne gebrûk is de primêre funksje. It doarpskern wurdt mear of minder definiearre troch de lokaasje fan it mienskipshûs en de basisskoalle. It doarp hat in aktive befolking. De ynwenners ûnderhâlde mei-inoar 18 ferienings, kommisjes en wurkgroepen, dy't belutsen binne by ferskate aspekten fan 'e libbenskwaliteit fan it doarp.

2.4. Luxwoude

Luxwoude (Lúkswâld) wie oarspronklik in turfwinningsdoarp en is ien fan 'e lytsere doarpen yn 'e gemeente. Yn 2021 hie it 430 ynwenners. It doarp wurdt karakterisearre troch lintûntwikkeling lâns de Hegedyk, de Alde Leane, en de Lúkster Heawei. De wichtichste funksje fan it doarp is wenjen. Luxwoude leit yn it westen fan Opsterlân, yn it turfwinningslânskip. Lange tiid wie Luxwoude it lytste doarp yn it distrikt Opsterlân. Yn 1749 wennen der mar trije famyljes en hie it mar tsien stimrjochten. Oan 'e ein fan 'e achttjinde iuw naam it oantal ynwenners ta troch turfwinning yn it gebiet. Luxwoude hat nea in tsjerke hân en hearde yn 'e 16e iuw tsjerklik ta Gersloot yn it oanbuorjende distrikt Aengwirden.

Eastlik fan Luxwoude en de A7 leit in (foarstelde) lokaasje foar grûnwetterwinning en drinkwetterproduksje.

2.5. Langezwaach

Langezwaag (Langsweagen) leit oan de dyk fan Gorredijk nei It Hearrenfean, yn de súdwestlike hoeke fan de gemeente Opsterlân. Yn 2021 hie it doarp 1.050 ynwenners. De buorskippen Nieuwe Vaart en Wijngaarden hearre (foar in part) ek ta it doarp. Oant 1988 wie it doarp Jonkerslân ek in buorskip fan Langezwaag. Langezwaag leit op de grins tusken sân- en feangrûn. Westlik en súdlik fan Langezwaag is in iepen lânskip, wylst it eastlik en noardlik mear omsletten is.
De namme Langezwaag is relatearre oan de lizzing fan it lân. Langwerpige lânbougrûnen (zwagens) rûnen eartiids fan 'e rivier de Alde Ee yn it noarden oant foarby de Skoatterlânske Kompanjonsfeart yn it suden. Langezwaag is ien fan 'e âldere doarpen yn 'e gemeente Opsterlân, in boeredoarp waans bestean benammen ôfhing fan lânbou (rogge en boekweit); kij en skiep waarden benammen hâlden foar harren dong.

3. It boskwinningslânskip

3.1. Beetstersweach (lânskip lânskip)

Beetstersweach is in doarp yn it hert fan 'e Friese Wâlden. Beetstersweach is altyd in prestizjeuze doarp west. It is net sûnder reden dat it doarp ek wol bekend stiet as de "Wassenaar fan it Noarden". Hoewol it net it grutste doarp fan Opsterlân is, is it stedhûs der wol. Op 1 jannewaris 2021 hie it doarp 3.610 ynwenners. Ferskate histoaryske gebouwen en tunen yn 'e Hoofdstraat, dy't teminsten trije en in heale iuw âld is, binne stille tsjûgenis fan 'e rike aadlike bewenners fan 'e 18e en 19e iuw. De tunen fan 'e lângoeden, eartiids it genot fan in pear, binne no iepen foar elkenien. Beetstersweach hat 46 nasjonale monuminten en is ek in libbendich doarp. Histoaryske skatten wurde kombinearre mei eigentiidske attraksjes: restaurants, winkels en boetieks, kuier- en fytsmooglikheden yn 'e bosken, en in protte keunstgaleryen.

3.2. Olterterp (lânskip lânskip)

Olterterp, eastlik fan Beetstersweach, is it lytste doarp yn 'e gemeente mei sawat 90 ynwenners yn 2021. Ta it doarp heart ek it gehucht Heidehuizen.

Olterterp hat in tsjerke út 1415 mei in 18e-ieuske toer. Olterterp ferskynt yn 1315 as Utrathorp. Tegearre mei Ureterp, doe bekend as Urathorp, foarmet Utrathorp in pear nammen dy't de lokaasje fan beide doarpen oanjaan relatyf oan de rivier de Boorne. It Aldfryske ûtere betsjut "bûtenste" of "oan 'e bûtenkant leit", dus Olterterp is it doarp streamôfwerts. 

3.3. Gorredijk

Gorredijk (De Gordyk) is it grutste doarp fan Opsterlân, mei 7.415 ynwenners yn 2021. It doarp tsjinnet as in knooppunt foar de omlizzende doarpen en biedt in heech nivo fan foarsjennings. It is ek fan regionaal belang fanwegen syn winkels, lytse en middelgrutte bedriuwen en wurkgelegenheid. 

Gorredijk is ûntstien út turfwinning. De namme "Gorredijk" is ôflaat fan de "Vlecke" (in lyts doarp yn Nederlân), dêr't yn it ferline guod ymportearre, opslein en ferhannele waarden. In wichtich part fan it turf waard troch Gorredijk ferfierd. In dúdlik sichtbere oantinken oan it turfwinningstiidrek is de Opsterlânske Kompanjonsfeart (Opsterlandse Compagnonsvaart), dy't dwars troch it doarp rint. Dit kanaal makket diel út fan de Turfroute, in moaie rekreaasjewetterwei dy't foaral yn 'e simmer in libbene sfear yn it doarp skept.
De Gordyk wie oarspronklik in lintdoarp oan de Opsterlandse Compagnonsvaart, mei de haadstrjitten Brouwerswal, Kerkewal, Molenwal en Langewal. De Hoofdstraat krúst it kanaal. Buorren as Leantsje, De Helling en De Vlecke binne begjin jierren '70 boud. Yn de jierren '80 binne strjitten as Spinnerij, Brouwerij, Wolkammerij, Weverij, Mouterij en Kuperij ûntwikkele. Mear resinte wenwiken binne ûnder oare Trimbeets en it plan Loevestein, dat yn fazen ôfmakke wurdt. Dat lêste bringt Gordyk en Lippenhuizen tichter byinoar.
Ek de buorskippen Oosterend en Kortezweach falle ûnder it doarp. Kortezweach ( Frysk : Koartsweagen ) wie in selsstannich doarp fan 1315 oant 1962. Dêrnei foarmen Gordyk en Kortezweach in twillingdoarp, Gordyk-Kortezweach , mar nei in pear jier waard besletten om dit yn te koartsjen ta de Gordyk , en sadwaande waard de âldere Koertsweach in buorskip fan de Gordyk yn 19 yn 19 ornaris de buorkerij fan de Gord99. Sportfjildkompleks Kortezwaach, mei dêryn de huzen oan De Leijen, Dwersfeart, en it ferbinende stik fan de Nijewei tusken De Leijen en Dwersfeart.

3.4. Hemrik

Hemrik (De Himrik) is in lyts doarp yn it suden fan 'e gemeente Opsterlân. Yn 2021 hie it doarp 755 ynwenners. It doarp omfettet ek de buorskippen Hemrikerverlaat, Sparjebird (foar it grutste part) en Welgelegen (in lyts diel).
De namme komt fan it Aldfryske "hemrike", dat marke betsjut; "mienskiplik terrein" of "doarpsgebiet". It gebiet om Hemrik hinne hat in unyk bocagelânskip besteande út greiden mei hagen. Ferskate kuier-, fyts- en ridepaden binne te finen yn it gebiet. Hemrik leit yn it heidelân en tichtby it Koningsdiepdelling. It doarp leit oan de Opsterlânske Kompanjonsfeart (Opsterlandse Compagnonsvaart). Karakteristike en sfearfolle slûswachtershuzen steane lâns it kanaal. 

3.5. Lippenhuzen

Lippenhuzen (Lippenhuzen) is oarspronklik in boeredoarp, earder bekend as Kobunderhuizen. Yn 2021 hie it 1.300 ynwenners. It doarp is ferbûn mei Hemrik, Gorredijk en Terwispel fia de Compagnonsfeart. Dit stik fan 'e Turfrûte giet troch in bocagelânskip (streamdelling en sânrêch kultuerlânskippen). It lânskip kin ek te foet of mei de fyts bewûndere wurde. In moaie ekskurzje is de Liphústerheide, in moai heidegebiet lâns it Koningsdiepkanaal. 

3.6. Terwispel

Terwispel leit yn it westen fan 'e gemeente Opsterlân, tichtby Gorredijk. Yn 2021 hie it 1.000 ynwenners. It doarp heart ek ta it gehucht Kooibos. It leit tichtby in boskgebiet. It is ien fan 'e âldere delsettings yn 'e gemeente en hat in tradisjoneel agrarysk karakter.

Terwispel is ien fan 'e âldere delsettings yn 'e gemeente. It doarp leit op 'e grins tusken twa lânskipstypen. Yn it westen leit it iepen lânskip, en yn it easten it bocagelânskip. It is in hybride fan in bermdoarp en in wetterdoarp. De dyk "De Streek" en de wetterwei "De Nieuwe Vaart" foarmje in krusing dêr't it doarp lâns ûntwikkele is.

3.7. Ureterp

Ureterp (Oerterp) is ien fan 'e âldere lânboudelsettings op 'e hegere sânrêgen benoarden it Koningsdiepkanaal. Yn 2021 hie Ureterp 4.860 ynwenners. Ureterp hat in relatyf heech oantal forensen, in gefolch fan 'e geunstige lizzing tichtby Drachten (6 km), Drachten, de autodyk A7 en de N381.

Nettsjinsteande de tichtby Drachten as primêr soarchsintrum, betsjinnet Ureterp de omlizzende doarpen (Frieschepalen, Siegerswoude en Wynjewoude). Ureterp is nei de Gordyk it op ien nei grutste doarp fan de gemeente Opsterlân .

Ureterp is in doarp oan 'e dyk of yn 'e omkriten, dat, oars as oare doarpen, net ûntstien is út turfwinning. Syn langwerpige foarm is in gefolch fan syn lizzing op 'e sânrêch tusken de oarspronklike Drait en it Koningsdiepkanaal. De earste delsetting wie op dizze sânrêch en moat teminsten tûzen jier âld wêze. De namme Ureterp (Urathorp, fan it Friese "oer" dat hjirboppe betsjut) wurdt ferklearre troch syn posysje relatyf oan it Koningsdiepkanaal. Ureterp leit streamop. Terp betsjut hjir dus doarp. 

3.8. Wynjewâld

Wijnjewoude (Wynjewâld), lykas Ureterp, is ien fan 'e âldere lânboudelsettings yn Opsterlân. Yn 2021 hie it doarp 2.055 ynwenners. It leit tusken Bakkefean en Hemrik, tichtby de eastgrins fan 'e gemeente. It doarp omfettet ek de buorskippen Lyts Grins, Moskou (foar in part), Petersburg (foar in part), Sparjebird (foar in part) en Wijnjeterpverlaat.

Duerswoude en Wijnjeterp wiene twa regionale doarpen dy't yn 'e lette Midsiuwen ûntstienen, en útinoar rûnen op in sânrêch tusken it Koningsdiep en de Tjonger. Yn 1974 foegen se gear ta it doarp Wijnjewoude. De omjouwing is parkeftich en biedt in soad mooglikheden foar rekreaasje. Wijnjewoude hat ferskate kampearplakken, mini-kampearplakken en natoerkampearplakken. De bosken eastlik fan it doarp binne yn 'e twadde helte fan 'e 19e iuw oanlein yn opdracht fan 'e famylje Lycklama à Nijeholt. Der binne tal fan kuier- en fytsrûtes troch it grien; it kroanjuwiel is de heide Duerswoude tusken Bakkefean en Wijnjewoude. It is it grutste heidegebiet fan Friesland, mei pingoruïnes (dobben). Wijnjewoude leit, tegearre mei Lyts Grinslân, ek oan 'e Compagnonsfeart, en dus lâns de Turfrûte. 

4. Lânskip foar it weromwinnen fan heidelân

4.1. Bakkefean

Bakkefean is in doarp tichtby it trije-provinsjegebiet fan Friesland, Grinslân en Drinte. Yn 2021 hie it doarp 1.905 ynwenners. It is in unyk diel fan Friesland, dominearre troch bosken, heide en dunen. De Bakkefeanduinen lizze tichtby Bakkefean. Dit heide- en boskgebiet is yn 'e 19e iuw net oanrekke troch turfwinning. Twa ieuwen lyn seach de hiele regio Súdeast-Fryslân der sa út. De ienige skieppehok yn Friesland leit op 'e oanswettende Allardsoogheide en de Bakkefeanheide. Bakkefean leit yn it eastlike bekken fan 'e rivier de Koningsdjip, dy't noardeastlik fan Bakkefean ûntspringt. De Koningsdjipdelling wurdt opnij ûntwurpen, wêrby't de stream syn oarspronklike meanderjende rin werom krijt. Trije organisaasjes beheare de natoerreservaten om Bakkefean hinne: Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en It Fryske Gea. Bakkefean hat ek in lângoed, De Slotpleats, mei it byhearrende bosk. Dit past ek yn it lângoedlânskip.

It doarp omfettet ek in diel fan it gehucht Allardsoog en in lyts diel fan it doarp Waskemeer. It leit yn in gebiet mei fakânsjeparken en biedt in protte rekreaasjemooglikheden. Dêr is in bûtenbad en it grutste doalhôfpark fan Noard-Nederlân.
Bakkefean is ek in pendelstêd; in protte ynwenners wurkje yn plakken as Drachten, Ljouwert, It Hearrenfean en (yn mindere mjitte) Grinslân en Assen.

4.2. Siegerswoude

It doarp Siegerswoude (Sigerswâld) leit yn in healiepen oant iepen heechfeanwinningsgebiet, op 'e grins tusken de boarne fan it Koningsdiepkanaal en de noardlike sânrêch. Yn 2021 hie Siegerswoude 835 ynwenners. Eartiids wiene der trije wenwiken. Yn it noarden ûntwikkele in gehucht by it fort him ta it selsstannige doarp Frieschepalen. Yn it suden waard Bakkefean in selsstannich doarp. En yn 'e midden, oan It Foarwurk, ûntstie it hjoeddeiske Siegerswoude. Yn 'e Midsiuwen stie hjir in pleats fan it kleaster fan Smalle Ee. Turfwinning joech nije ympuls oan 'e regio. It oarspronklike sintrum is no de krusing mei it Bakkefeanster Feartkanaal.
Siegerswoude hat trije wenwiken: it eigentlike doarp oan de Binnenwei en de útwreiding dêrfan de Bremerwei, it buorskip Foarwerk oant De Wilp en de noardwesthoeke tusken Frieschepalen en De Wilp, by it kanaal en it Langpaed lâns.
 

1. Opsterlânske identiteit

It unyk fan Opsterlân leit net allinnich yn 'e ferskaat fan syn lânskippen, mar ek yn 'e ynwenners en doarpen sels. Untwikkelingen yn it lânskip en de libbens- en wurkomstannichheden fan 'e befolking hawwe harren spoaren efterlitten op it lânskip en bydroegen oan it foarmjaan fan 'e identiteit fan 'e ynwenners yn elk doarp. De Friese taal is in wichtige ferienigjende faktor binnen de sechstjin doarpen en trijeëntweintich gehuchten fan Opsterlân. It doarpskarakter fan 'e gemeente wurdt koestere troch ynwenners, en de "wy kenne elkoar"-sfear is karakteristyk foar de doarpskultuer: minsken groetsje elkoar op strjitte, der is in gefoel fan mienskip, en sterke sosjale bannen besteane. Doarpsbewenners binne grutsk op harren doarp en harren ferline, en se fiele har ferbûn mei de unike skaaimerken fan it lânskip, sawol natuerlik as minskmakke. 

Neist it lânskip binne de kultureel en histoarysk weardefolle monumintale gebouwen, lykas de lytse pleatsen, de statelike huzen fan Beetstersweach, en de lângoeden fan Olterterp en Bakkefean, de tsjerken, koetshuzen, skoalgebouwen, karakteristike pleatsen en arbeidershuzen, en oar kultureel erfgoed lykas klokketuorren, grêfmonuminten en grinsmarkeringen, krúsjaal foar de werkenberens en identiteit fan Opsterlân. Fierder befettet ús boaiemargyf noch in protte spoaren, sawol sichtber as ûnsichtber. Se litte sjen hoe't minsken yn Opsterlân yn it ferline libben en wurken. Identiteit wurdt ek foarme troch ymmaterieel erfgoed, lykas ferhalen út en oer it ferline, artistike útdrukkings lykas muzyk en teater, ambachten, gewoanten, tradysjes en festivals. Dizze befoarderje in gefoel fan ferbining mei foargeande generaasjes en binne it wurdich om troch te jaan oan takomstige generaasjes.

2. De âldste delsettings oan it Koningsdiep

Opsterlân makket diel út fan it gebiet fan 'e Friese Wâlden. De namme Opsterlân is ôflaat fan 'e eardere Aldfryske namme Upsaterlân. It ferwiist mooglik nei de ynwenners dy't har nei wenjen setten op 'e hegere sânrêgen boppe en ûnder it Koningsdjip, ek wol bekend as it Alddjip of de Boorne, en op it hegere lân lâns de sydrivier fan 'e Wispel. Argeologyske fynsten litte sjen dat der al bewenning bestie yn 'e Alde Stientiid.[2] De bekendste argeologyske fynst yn Opsterlân is de hânbile fan Wijnjeterp, ûntdutsen yn 1939, dy't nei skatting 100.000 jier âld is. Tal fan fjoerstienplakken binne ek ûntdutsen, wêrûnder by Ureterp, Bakkefean en Siegerswoude. Fynsten omfetsje pylkpunten, fiskheakken, skrapers en oare ark dy't ta de Hamburger, Magdaleniaanske en Creswell-kultueren hearre (lette Paleolityske kultueren fan 35.000 oant 10.000 f.Kr.). Der binne ek ferskate plakken bekend út 'e Midsieuwentiid (sawat 10.500 f.Kr. oant sawat 6000 f.Kr.), dêr't lytse fjoerstienark karakteristyk foar binne. Fierder wiene der ferskate grêfheuvels yn Opsterlân. Tidens de Brûnstiid (2000-800 f.Kr.) liket de befolking ferdwûn te wêzen. It wie wierskynlik pas yn 'e lette tsiende iuw dat bewenners har dêr wer nei wenjen setten. Argeologyske fynsten út nijere perioaden litte sjen dat bewenning yn Opsterlân fan doe ôf in trochgeand proses wie: de resten fan in izersmelterij waarden fûn yn Siegerswoude, en by Bakkefean, Siegerswoude en Nij Beets binne spoaren fûn fan midsiuwske hûsstêden mei turfpotten en fjoerplakken (mei resten fan balpotten).

De befolking wie benammen konsintrearre lâns de rivier de Boorne. It is dokumintearre dat der op ferskate lokaasjes in âld tsjerkhôf bestie; dit wie de oarspronklike lokaasje fan 'e delsettings. De befolking ferhuze lykwols stadichoan fierder en fierder fan 'e rivier ôf, wat resultearre yn 'e karakteristike lintûntwikkeling mei hjir en dêr mear konsintrearre delsettings: de hjoeddeiske doarpen. It lint fan doarpen boppe de Boorne bestie út Beetstersweach, Olterterp, Ureterp en Siegerswoude; it lint súdlik fan 'e Boorne bestie út Terwispel, Lippenhuizen, Hemrik en Wijnjewoude. De stêden Luxwoude, Langezwaag en Kortezwaag foarmen in lytser lint lâns de Wispel. Elk fan 'e doarpen hat syn eigen karakter en skiednis, wat resulteart yn net allinich in Opsterlânske identiteit, mar ek ûnderskate doarpsidentiteiten. 

3. De Opsterlânske identiteit en de doarpsidentiteiten

Wurden dy't de minsken fan Opsterlân beskriuwe binne ûndernimmend, selsstannich, nuchter en beskieden. De minsken binne earlik, betrouber, rjocht op 'e grûn en soms in bytsje eigensinnich. Der is in 'kin-do'-mentaliteit, en foaral yn 'e lytsere doarpen in geast fan "dingen tegearre dwaan"; ynwenners fiele har ferantwurdlik foar de kwaliteit fan 'e wenomjouwing en drage graach by oan 'e beskikberens fan ferskate foarsjennings. In protte foarsjennings yn 'e doarpen wurde beheard troch lokale ynwenners, lykas ferskate sportfoarsjennings, mienskipsintra en (natuerlike) swimbaden. De ynwenners fan Luxwoude ûnderhâlde sels mienskiplik de ieu âlde swingkarrousel, dy't jierliks brûkt wurdt tidens it doarpsfeest. Opsterlân hat sterke sosjale struktueren en de ynwenners foarmje in hechte mienskip. Minsken út ferskate lagen fan 'e befolking kenne inoar troch de protte sport-, muzyk-, sjong- en teaterferienings. Terwispel, mei sawat 1.000 ynwenners, hat mar leafst 12 buertferienings. 

Neist oerienkomsten binne der ek ferskillen, net allinnich tusken it eastlike en westlike diel fan Opsterlân, mar ek binnen de doarpen sels, dy't fuortkomme út harren eigen lokale skiednis. Bygelyks, Beetstersweach is tradisjoneel de sit fan it bestjoer fan Opsterlân. Sels yn 'e Midsiuwen wie Beetstersweach it sintrum fan it distrikt Opsterlân. 

Aadlike en patrisyske lânbesitters lieten elegante lânhûzen en útwreide bosken efter, sawol binnen as bûten it doarp. Yn 'e achttjinde iuw wie Olterterp hast folslein eigendom fan 'e famylje Van Boelens. De Roodbaard-tunen yn beide doarpen binne fier bûten de gemeentegrinzen bekend. Troch de maklike berikberens fia de A7 is Beetstersweach de lêste desennia in populêr wengebiet wurden, dat ek pendelaars oanlûkt. Der is in aktyf mienskipslibben en de ynwenners fiele har djip belutsen by it wolwêzen fan it doarp. Der binne in soad rekreative en kulturele inisjativen, wêrby't de skiednis fan Beetstersweach faak in wichtige rol spilet. Boppedat is Beetstersweach populêr by byldzjende keunstners, lykas bliken docht út de jierlikse keunstmerk, ferskate (tydlike) tentoanstellingen en it SYB-keunsthûs, dat jonge keunstners stimulearret om har talinten te ûntwikkeljen. De libbensomstannichheden fan 'e befolking, benammen yn it rike Beetstersweach en Olterterp, stiene yn kontrast mei de libbenswize yn 'e earmere doarpen yn 'e direkte omkriten en de doarpen dy't ûntstienen as gefolch fan turfwinning. 

4. De turfkapdoarpen

Yn 'e dielen fan 'e gemeente dêr't doarpen út it turf ûntstien binne, lykas Nij Beets en Tynje, wiene de libbensomstannichheden oer it algemien min. Earmoede wie oeral oanwêzich, en de befolking wenne yn beskieden huzen, siedhutten of houten hutten. De befolking wie sterk fan elkoar ôfhinklik. Turfarbeiders yn 'e turfkapdoarpen yn it westlike diel fan 'e gemeente organisearren geregeld turfopstannen om bettere leanen te easkjen. De minne libbensomstannichheden fan 'e befolking setten predikant Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919) derta om him yn te setten foar it ferbetterjen fan harren lot. De sosjalistyske ideology dy't hy ferkundige, ûnder oare by syn besites oan Nij Beets, soe in wichtich ûnderdiel wurde fan 'e lokale befolking; it befoarderde solidariteit en ferbining. Dit sosjale karakter is hjoed de dei noch dúdlik yn Nij Beets. Der binne tal fan ferienings, en in jierliks doarpsfeest en "Boartersdei" foar bern wurde organisearre. De ynwenners fan Nij Beets koesterje harren ferline, en kennis fan 'e skiednis fan it doarp wurdt yn libben hâlden. It iepenloftmuseum It Damshûs spilet hjir in wichtige rol yn. De Stoppeldei-rispinge, dy't sûnt 2008 jierliks hâlden wurdt, beklammet ek it ferline: ûnder oare tradisjonele ambachten, ielsmoken, de ferkeap fan regionale produkten, ringkanteling en antike lânboumasines. 

Lykas Nij Beets ûntstie it tichteby lizzende Tynje as in turfboudoarp. Troch lânoanwinning waard it droechleine lân beskikber foar feehâlders, lytse molkfeehâlders en húshâlders (lytse boeren mei in pear lytse fee dy't ek yn tsjinst wiene fan in gruttere pleats). Ekonomysk wie de oprjochting fan 'e koöperative molkfabryk yn 1916 fan grut belang foar Tynje. In protte koöperaasjes waarden yn it doarp organisearre, sawol troch boeren as letter troch winkeliers. Yn Tynje spylje solidariteit en mienskipsgefoel noch altyd in wichtige rol. In sûne middenklasse ûntstie, mei in mannichte faak ienmansbedriuwen, wêrtroch Tynje in selsstannich en aktyf doarp mei in hechte mienskip waard. Tsjintwurdich wurde Tynje en syn ynwenners noch altyd karakterisearre troch har aktive, ûnôfhinklike geast en de geast fan "tegearre derfoar gean". Ferskate doarpsfeesten wurde organisearre, unyk foar dizze regio, lykas jierlikse winterfeesten mei in merke. De karnavalsferiening, dy't al tsientallen jierren bestiet, is ek opmerklik. Wichtige eleminten fan 'e identiteit fan it doarp binne ûnder oaren de bewarre molkfabryk, it oarlochsmonumint op it algemiene tsjerkhôf, de protte pleatsen, guon histoaryske gebouwen lâns de haadwei fan it doarp, de rotsblok, de wettermûne by Uilesprong, en de seilleaze mûne.

Turf út it leechfeangebiet waard nei ferskate dielen fan Nederlân ferfierd. Tradisjoneel spile it doarp Gorredijk, no de grutste stêd fan Opsterlân, in sintrale rol yn 'e turfwinning, en tsjinne as in plak dêr't guod ymportearre, opslein en ferhannele waarden, en as in trochfierhaven foar turf nei Amsterdam, fia de Opsterlânske Kompanjonsvaart. Ek hjir wiene de libbensomstannichheden beskieden. De ynwenners fan Gorredijk wiene sûnt de santjinde iuw aktive ûndernimmers en betûft yn 'e hannel. Dêrom krigen de ynwenners fan Gorredijk de bynamme "hânjeklappers". Dizze skaaimerken binne noch altyd dúdlik te sjen yn it moderne Gorredijk: Gorredijk is in stêd mei in libbendich ûndernimmersklimaat, dêr't twa grutte jiermerken organisearre wurde en ek elke woansdeitemiddei in merk hâlden wurdt. Aktyf ûndernimmerskip, in kommersjele geast en in "kan-do"-mentaliteit karakterisearje de ynwenners fan Gorredijk. De súdliker lizzende doarpen Luxwoude, Jonkerslân en Langezwaag, yn earste ynstânsje doarpen dy't mar út in pear boerefamyljes besteane, hawwe har útwreiding te tankjen oan turfwinning en turfeksploitaasje. 

Hoewol't Frieschepalen en Siegerswoude yn it easten fan 'e gemeente lizze, hawwe dizze doarpen ek harren oarsprong yn 'e turfwinning. Se binne ûntstien yn 'e achttjinde iuw as oanwinstdoarpen yn it heechfeantsgebiet, dêr't de befolking ek yn grutte earmoede libbe. Frieschepalen bestie lykwols folle langer en wie, foardat turfwinning late ta de foarming fan doarpen, ûnderdiel fan 'e Friese wetterliny. Frieschepalen hie eartiids in skâns. De skâns is yn 2014 foar in part werboud en tsjinnet as in "lieu de memoire" - in plak fan oantinken, dêr't minsken oan syn betsjutting yn it lânskip herinnerd wurde. It sosjalistyske aspekt, dat in wichtige ynfloed hie op 'e turfwinningsdoarpen yn it westen fan Opsterlân, wie minder oanwêzich yn Frieschepalen en Siegerswoude. Yn doarpen yn it noardeastlike diel fan 'e gemeente, lykas yn Wijnjewoude, spile religy in wichtige en ferienigjende rol yn it deistich libben fan 'e doarpsbewenners. Benammen yn Ureterp bepaalde religy de sosjale struktuer binnen it doarp. Leauwe bliuwt hjoed de dei tige wichtich yn al dizze doarpen. Yn Ureterp ûnderhâlde ynwenners ek nau kontakt mei-inoar fia de 13 sportferienings en 11 sjong- en muzykferienings. 

In oantal doarpen binne de lêste desennia echte pendeldoarpen wurden. Mei de komst fan 'e snelwei A7, en de handige lizzing yn ferhâlding ta It Hearrenfean of Drachten, is harren karakter feroare. Benammen Beetstersweach, Gorredijk, Ureterp, Wijnjewâld en Bakkefean binne populêr by minsken dy't sawol binnen as bûten de gemeentegrinzen wurkje. Troch ûntwikkelingen yn 'e lêste desennia is de Opsterlânske befolking in miks fan autochtone ynwenners, waans foarâlden hjir harren woartels hiene, en "nijkommers" dy't har yn ien fan 'e doarpen nei wenjen set hawwe foar harren wurk en de oantreklike wenomjouwing.