5. It rike kulturele lânskip fan Opsterlân: Lânskip, doarpen en minsken

It kultuerlânskip fan Opsterlân is it resultaat fan ieuwenlange ynteraksje tusken minske en natuer. Natuerlike geologyske prosessen hawwe de grutskalige haadlinen fan it lânskip foarme. De resultaten hjirfan binne hjoed de dei noch foar in part te sjen, mar binne ek foar in part ûndergrûnsk. De gemeente leit op 'e oergong fan it Frysk-Drintske keileemplateau nei it leechlizzende feangebiet fan Friesland. De delling fan it Koningsdiep (Alddjip), dy't ûntstien is yn 'e foarlêste iistiid, foarmet it ferbinende elemint tusken east en west, tusken heech en leech, tusken sân en fean, tusken doarpen en minsken en tusken de ferskillende lânskippen.

Sûnt de Midsiuwen hawwe minsken hieltyd mear harren spoaren efterlitten op it lânskip. De blauwdruk fan it hjoeddeiske kultuerlânskip is yn dizze perioade makke. It lânskipsûntwerp wie oer it algemien sterk ôfhinklik fan lokale omstannichheden lykas de ûndergrûn en hydrologyske omstannichheden. Bygelyks, Opsterlân hie yn 'e Midsiuwen noch útwreide heechfeankompleksen. Dizze heechfeanen waarden weromwûn út it Koningsdjip. De typyske langwerpige perseeling yn 'e gemeente is hjir in oerbliuwsel fan. Yn lettere perioaden waarden nije lagen tafoege oan it Opsterlânske kultuerlânskip. Definiearjende kultuerhistoaryske ûntwikkelingsperioaden wiene wiete en droege turfwinning, de grutskalige bou fan lângoeden en it weromwinnen fan heidelân. Al dizze ûntwikkelingen resultearren yn in sterk laachfoarmich en útsûnderlik ryk kultuerlânskip.

1. It natuerlike lânskip 

De grutskalige wichtichste skaaimerken fan it lânskip sa't wy it hjoed tsjinkomme, waarden foarme troch natuerlike geologyske prosessen. It natuerlike lânskip krige foarm yn 'e foarlêste iistiid (Saale-iistiid), de lêste iistiid (Weichsel-iistiid) en it Holoseen. It Pleistoseen-lânskip waard foarme yn 'e lêste twa iistiden. Dêrnei folge de waarmere en wietere perioade wêryn't wy ús no fine: it Holoseen. 

1.1 It Pleistoseenske lânskip 

As gefolch fan 'e dominante iisstreamrjochting yn 'e Saale-iistiid hat it streamdal fan it Koningsdiep oant Beetstersweach in noardeast-súdwestlike oriïntaasje. Itselde jildt foar it keileemplateau oan beide kanten fan it streamdal. Yn 'e neifolgjende Weichsel-iistiid waard it lânskip foarme troch de dominante noardlike poalwinen. Op it keileemplateau ûntstiene dek sânrêgen en útblaasde depresjes (dy't letter de dobben foarmen). De rêgen hawwe as it ware de âldere noardeast-súdwestlike oriïntaasje oannommen. Oan 'e ein fan 'e Weichsel-iistiid ûntwikkelen har ek iishichten yn it lânskip, dy't nei it smelten grutte sirkelfoarmige kraters efterlieten: pingoruïnes.  

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Ynsniene streamdal Koningsdiep 
• Rotsblokken, sânrêgen en driuwende sânkoppen (Bakkeveenster Duinen, Wijnjeterper Schar)
• Pingo ruïnes (Turkenleech, Waskmar), sinkholes (Gânzemar, Siegerswoudster mar) en pingo reliëf rânen
• Reliefferskillen (Lippenhuisterheide, Hemrikkerscharren, Wijnjeterper Schar, Duurswouderheide, Bakkeveensterduinen, De Mersken)
• Flintplakken, argeology
• Sânkop Olterterp
• Eardere delling De Draît
• Koningsdiep: fluvoglaciale esker (foarme as gefolch fan gletsjersmeltwetter) en grintryk sân

1.2 It Holoseen lânskip (hege feanlânskip)

Troch de seespegelstiging en it wetterstannen fan 'e keale kleiûndergrûn is der yn 'e rin fan it Holoseen grutskalige turffoarming ûntstien. Tidens de maksimale turffersprieding yn 'e iere Midsiuwen wie hast hiel Opsterlân bedutsen mei heechfean, sels it leger lizzende westlike diel fan 'e gemeente (oerstreamd heechfean). Yn dy tiid wie it Koningsdiep in meanderjende turfrivier dy't tsjinne as ôfwetteringsrûte foar it wetter dat út 'e heechfeanen en marren yn it fean (mearstallen) kaam. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Koningsdiep as in kronkeljende feanrivier

It natuerlike heechfeanlânskip lykas it Fochtelooërveen, mei turfkoepels en marstallen, is folslein ferdwûn. Resten fan dizze turfpakketten binne noch te finen ûnder tsjerkeheuvels lykas dy fan Lippenhuizen en Wijnjewoude (Wijnjeterp). 

1.3 Grûnwetterstream 

Op in djipte fan 60 oant 100 meter hat Opsterlân in djippere grûnwetterstream. Dizze stream wurdt rûchwei feroarsake troch de hegere lizzing fan it Drintsk Plato oan 'e eastkant fan 'e gemeente en it legere fean- en margebiet oan 'e westkant. It grûnwetter streamt stadich fan east nei west en foel eartiids as reinwetter op it Drintsk Plato. It wetter is hûnderten jierren ûnderweis foardat it binnen de grinzen fan Opsterlân oankomt. It wetter is skjin en komt, troch de enoarme druk yn lege gebieten, soms omheech as sipelwetter. Troch de kwantiteit en kwaliteit en troch filterjen is it wetter ideaal as grûnwetter foar wetterwinning. It gebiet leit fier fan 'e see, sadat der amper fersâlting is.

2. De earste sichtbere ynfloeden fan 'e minske op it natuerlike lânskip 

Fan it momint dat dy man him úteinlik nei wenjen sette yn it gebiet dat no de gemeente Opsterlân is, waard it gebiet hieltyd mear yn gebrûk nommen. De natuerlike hege feanen en feankoepels rûnen natuerlik ôf yn it Koningsdjip. Yn 'e Midsiuwen brûkten lânbouûntwikkelders dit reliëf om it fean te bewurkjen. Fan 'e lette 10e iuw ôf begûn dizze ûntwikkelingsskiednis fanút Aldeboarn.

2.1 It lânskip foar lânboufeanwinning (hiele gemeente)

Yn 'e 12e iuw hie de lânboufeanwinning dy't fan Aldeboarn ôf begûn al it gebiet om Bakkefean hinne berikt. Rjochthoekich op in feanstream of rivier groeven de ûntwikkelders op gelikense ôfstân ôfslutingen yn 'e sompen. Om sa'n winningsblok hinne waarden syd- en efterdijken, ek wol diken neamd, oanlein om sa'n winningsblok hinne om te foarkommen dat wetter út it heechfean ôfrûn. De feanboeren bouden pleatsen op it fean en koene it tydlik bewurkje, benammen mei rogge. Troch de ôfwettering rjochting it Koningsdjip waard de boppekant fan 'e feandekking droech, wêrnei't it begûn te oksidearjen. Troch de dêrtroch ûntstiene delgong fan it grûnnivo begûn it kultivearre lân te sakjen en ûntstie der in skieding yn it lânskip. Yn it easten fan 'e gemeente kaam it sânlânskip wer oan it oerflak. Yn it streamdal en yn it westen wie de sânige ûndergrûn lykwols folle djipper. Troch de delgong fan it grûnnivo wiene dizze lânskippen gefoelich foar wetteroerlêst. Al gau waarden de langwerpige sleatten fierder yn it ûnoantaaste hegere feangebiet lutsen. Troch dizze metoade fan eksploitaasje waarden oeral lâns it Koningsdiep en syn sydrivier de Wispel langwerpige perselen mei loodrechte linten fan pleatsen (delsettingsas) makke. Elke boer hie syn eigen langwerpige perseel ta syn beskikking. Mei útsûndering fan 'e jongere turfboudoarpen waarden alle doarpen yn Opsterlân op dizze wize makke.   

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Útwreide parsellaasje (lânskipsblauwdruk)
• Delsettingslintsjes, delsettingsassen (ferdwûne pleatsplakken, âlde tsjerkhôven, hûsheuvels, âlde wenwiken)
• Syd- en efterkaaien: gidsdiken
• Midsiuwske fuotpaden en tsjerkepaden
• Iepen

2.1.1 It bosklânskip yn it easten: hagen en heidelân

Op it sân bleau de langwerpige perseelfoarming bestean. It grutte ferskil mei it legere gebiet is dat op 'e hegere sângrûnen boskrike wâlen en hagen lâns de langwerpige perselen ûntstienen. Dit omsletten lânskip wurdt fierder karakterisearre troch lytsskalige bosken, heide op dekkende sânrêgen, dobben- of pingoruïnes en de karakteristike noardeast-súdwestlik oriïntearre bewenningsassen en diken. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Hagen en hagen
• Lytsskalige bosken en heidegebieten
• Delsettingslintsjes, delsettingsassen
• Binnenlânske en bûtenwegen 
• Leaddiken
• Iekenhiemen (griene pleatsen mei iken)
• Besletten 

2.1.2 It greidelânskip yn it westen: de heafjilden

Yn it westen fan 'e gemeente en yn 'e streamdellingen wie it folle wieter. In protte fan dizze fjilden waarden yn 'e wintermoannen folslein oerstreamd. Dizze fjilden waarden meast brûkt as heafjilden, ek wol mieden of marsken (mersken) neamd. Dit lânskip wie benammen konsintrearre oan beide kanten fan it Koningsdiep en syn eardere sydrivier de Wispel. Foar bettere ôfwettering en wetterberging waard faak in fynmazig sleatpatroan oanlein yn 'e heafjilden. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Heafjilden (bosken, moerassen, greiden) en heawegen 
• Diken (û.o. lâns it Koningsdiep, Leppedyk)
• Fynmazig sleatpatroan (opkommende en dwerse sleatten)
• Meanders Koningsdiep en Wispel (Alde Ie)
• Forden, brêgen, hout of lift
• Iepen

3. De hjoeddeiske lânskipstypen 

Troch fierdere skaalfergrutting, befolkingsgroei, feroarings yn wetterbehear en nije lânboutechniken binne der ferskate soarten lânskip ûntstien út it krekt neamde bosklânskip yn it easten en it greidelânskip yn it westen. Dizze wurde yn dizze paragraaf fierder útlein.

3.1 Lânskip foar it winnen fan ferhege turf

De langwerpige perselen fan it Koningsdiep grinze oan de gemeenten Smellingerlân en Westerkwartier yn it noarden en it eardere Skoaterlân (no de gemeente It Hearrenfean) yn it suden. Yn 'e 17e en 18e iuw wiene dizze perselen noch hast ûnoantaaste heechfeanen. In trochgeand systeem fan diken soarge derfoar dat it wetter net út dizze heechfeanen weirinne koe. De turfpakketten wiene lokaal trije oant fjouwer meter dik. Iuwenlang waard dit heechfean hast allinnich brûkt foar lytsskalige turfwinning. 

3.1.1 Ekstraksje fan ferhege turf

Fan 'e 17e iuw ôf kochten ynvestearders, keaplju en foaroansteande Friese hearen dizze heechfeanen om turf te winnen. Dit wiene 'droege turfsnijsels'. It heechfean waard drûchlein troch it graven fan kanalen en wiken. It turf koe dan boppe it wetterpeil útsnien wurde. De heechfeanen yn it noarden waarden útsnien út it doetiidske Ureterpsterkanaal. Yn it suden wiene de Skoterlânske kompanjonsfeart mei wiken nei Langezwaag en Jonkerslân en de Opsterlânske kompanjonsfeart. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Kanalen en transversale kanalen mei in langwerpige lintfoarmige struktuer
• Buerten en krúsdistrikten mei in langwerpige lintfoarmige struktuer
• Diken en gidsdiken
• Slûzen, brêgen en slûswachtershuzen
• Iepen

3.1.2 Koloniaal lânskip fan turf 

It swiere turfwurk waard útfierd troch in protte turfarbeiders. It grutste part fan 'e turfarbeiders kaam fan earne oars. Se festigen har lâns de kanalen en bouden dêr (tydlike) ûnderdak. Op dizze wize ûntstiene nije delsettings lykas Frieschepalen, Ureterp oan de Vaart (eardere buorskippen Dalen en Pietersburen) en buorskippen neamd nei eardere slûzen (vallaat) lykas Wijnjeterper Vallaat en Hemriker Vallaat. Nei de turfwinning waarden lytse bedriuwen ûntwikkele op 'e mei turf bedekte lannen. In lânskip mei lytsskalige blokferkeap ûntwikkele him tusken de distrikten. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Delsetting lâns wetterwegen (feankoloanjedoarp mei lintûntwikkeling)
• Lytse bedriuwen tusken buerten en krúsdistrikten
• In plande blok of rjochthoekige ûnderferdieling 
• Elzenhagen as perseelskieding 
• Iepen oant heal iepen

3.2 Lânskip mei lege turfwinning en turfpolders (feanweide)

It kultivearre lân yn it legere westen fan Opsterlân bestie yn 'e 16e en 17e iuw hast allinnich út heafjilden. De tige wiete heafjilden streamôfwerts fan it Koningsdjip oerstreamden mei wat regelmaat. Dat wiene de bûtlânen. Fan 'e 17e iuw ôf feroare it lânskip stadichoan. Ek waard yn dit leechlizzende gebiet begûn mei turfwinning. Dit gie mank mei ynvestearrings yn it wetterskip. 

3.2.1 Feanlânskip

Turfwinning yn it westen fan 'e gemeente waard op in hiel oare wize dien as yn 'e hege turfwinnings. Om 'e doetiidske heafjilden waarden diken oanlein om it gebiet mei in wettermûne te ûntwetterjen. Turf koe dan út 'e boppeste ûntwettere turflaach helle wurde. Pas om 1750 hinne waard de Gieterse-metoade yn Friesland tapast: turf waard mei in baggerbeugel fan ûnder it wetterpeil helle. It opskeppe turfslyk waard op heide of wâlen te droegjen lein. Yn 'e turfgebieten bleau in systeem fan turfgatten en heidefjilden oer, dy't troch weachwurking soms útgroeiden ta turfplassen. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Leaddiken
• Diergatten en grêften (legakkers)
• Diken en dwersdijken
• Dûkers en seilen
• Turfkanalen
• Iepen

3.2.2 Lânskip fan feanpolder

Nei de relatyf rendabele perioade fan turfwinning bleau der in soad ûnbrûkber lân oer. Yn it earstoan waarden turfwinne perselen op yndividuele skaal diken en drûchlein om it lân wer geskikt te meitsjen as hea of greide. Grutskalige oerstreamingen late lykwols ta drastyske maatregels. Yn kollektive ferienings, lykas de Grut-Feanpolder fan Opsterlân en Smellingerlân, waarden polderdiken (ringdyk) mei in ringkanaal oanlein. Mei wynmûnen, en letter mei stoomgemaalstasjons, waard it wetterpeil regele en op dizze wize koe it lân weromwûn wurde, wat faak resultearre yn in tige fynmazige stripefersadeling.  

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Polderdiken (ringdyk) en ringsleatten
• Polderkanalen
• Wettermûnen en pompstasjons 
• Fynmazige stripferkeap
• Foaral lintûntwikkeling
• Iepen

3.3 Boskkaplânskip

It lânskip fan 'e boskwinning leit op 'e hegere, relatyf droege dek sânrêgen. Fanút de ferhege feanwinning sochten minsken dizze hegere dielen op fanwegen it wetterjen fan it lân en festigen har dêr. Sa ûntstiet in foaral lintûntwikkeling (mei sichtlinen tusken de gebouwen). De doarpssintra binne faak bûten it lint ûntstien. Lânboupleatsen binne ûnderdiel fan 'e lintûntwikkeling of lizze ferspraat lâns (sân)paden en krusingen.

Der binne grutte ferskillen, fan lytsskalige lânskipseleminten, lykas hagen, oant robuuste lânskipseleminten lykas boskstripen. Perseelbeplanting bestiet út hagen, beboske wâlen, rigen beammen en boskstripen. De oergongen nei de iepener gebieten, de streamdellingen, hawwe in rûch karakter, om't hagen en boskstripen yn ferskillende lingten trochgean nei it iepen gebiet. De hôven binne faak ferbûn mei it lânskip, om't de perseelbeplanting fan 'e hôven trochgiet yn it oanbuorjende lânskip. 

3.3.1 Boskkapjen

Omdat it turf oksidearre mei de eksploitaasje, festigen minsken har hieltyd fierder fan 'e stream ôf en úteinlik op 'e hegere sânrêgen. De langwerpige perselen lizze loodrecht op 'e eksploitaasjebasis, faak fan 'e oergong fan 'e streamdelling nei de hege sânrêch. Mei de festiging fan 'e bewenners kaam der ek mear fegetaasje yn 'e foarm fan bosken, boskstripen en oare lânskipseleminten. De ynfrastruktuer bestiet út east-west parallelle haadwegen mei yntinsive tagong fia (sân)paden en diken. De binnenwei (Binnenwei) leit op it heechste diel fan 'e sânrêch en de bûtenwei (Bûtewei) leit op 'e oergong fan 'e rêch nei de streamdelling. De lettere, nije lânfersterkingwegen rinne parallel oan 'e lingte fan 'e sânrêch. De wetterstruktuer bestiet út sleatten en kanalen. Kultuerhistoaryske eleminten binne diken parallel oan 'e streamrin en klokketuorren yn 'e doarpslinten. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten

• Langwerpige kavels, loodrecht op 'e ûntwikkelingsbasis
• Ynfrastruktuer yn east-west rjochting, lettere ferbiningen noard-súd
• Diken parallel oan de stream en klokketuorren
• Iepen - sluten, mei útwreide útsichten

3.4. Lânskip foar it weromwinnen fan heidelân

Oant it ein fan 'e 19e iuw wiene heidelannen it definiearjende skaaimerk fan 'e hegere dielen fan it lânskip. Heidelannen wiene benammen te finen op 'e sânrêgen en yn it easten fan 'e gemeente. Yn 'e lette 19e iuw en yn 'e earste helte fan 'e 20e iuw waarden de heidelannen omset yn greidlân en boulân. Dizze ûntwikkelingen liede ek ta rasjonalisaasje fan 'e ferdieling. In goed foarbyld is de heideûntwikkeling fan it Voorwerkersveld by Bakkefean (1910-1916), dat yn blokken ferdield waard en dêr't nije pleatsen boud waarden. In oar diel fan 'e heide waard beplante mei konifearen. In protte fan dizze boskbestanden binne noch oanwêzich. It oerbleaune diel fan 'e heide is no oanwiisd as natoerreservaat. 

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Rasjonele blokferdieling en dykbou
• Lytse bedriuwen, oanwinningsbuorkerijen
• Konifearbosken
• Ferlichting 
• Iepen en sluten

3.5 Lânskip fan lângoeden 

Benammen om Beetstersweach hinne binne ferskate lângoeden ûntstien tusken de 17e en 19e iuw. Yn Bakkefean leit in lângoed om de Slotpleats hinne. De lângoeden waarden benammen stifte troch rike patrisiërs dy't har kapitaal te tankjen hiene oan turfwinning. Dit plande lânskip wie foar in grut part basearre op de besteande struktueren fan it bosklânskip. Binnen dizze struktueren waarden moaie tunen en parken oanlein by it lânhûs mei oanswettende útwreide produksjebosken mei ûnder oare hakhout en karakteristike leanesystemen.  

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Landgoeden
• Parktunen mei laanplantingen, rigen beammen, wetterpartijen, boskjes, beboske wâlen en hagen
• (sicht)linen en útsichten
• Stjerrebosken, beukehiem, 12 apostels
• Road- en paadsysteem; Kettinglaan, Scherpschutterslaan, Freulesingel
• Túnkonstruksjes, túnmuorren en hekken
• Oangrinzgjende ûntwikkeling
• Wetterfunksjes en struktueren; Beetstervaart, Opvaart
• Relaasje tusken lângoedstrukturen en eleminten en omlizzende lânskip
• Produksjebosken Lângoedbosken 
• Hakhoutkultuer
• Iepen – sluten

4. It Koningsdiep streamdal 

De streamdelling fan it Koningsdiep rint fan it hegere easten nei de legere feanpolders yn it westen fan Opsterlân. De streamdelling rint hjoed de dei as in selsstannige ienheid, kanalisearre, iepen en leger, lâns en troch de ferskate lânskippen.

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten 

• Gjin ûntwikkeling parallel oan de stream. Op guon plakken oergongen (brêgen)
• Iepen 
• Kanalisearre en foar in part meanderjende stream
• Wurdt/is ûntwikkele as in natoerreservaat

5. De lânkonsolidaasjes 

Yn it Friese lânskip hawwe yn 'e twadde helte fan 'e 20e iuw in oantal lânbouprojekten plakfûn, wêrûnder yn Opsterlân. De lânbou fan en lâns it Koningsdjip is miskien wol it meast drastysk. De bopperin fan it streamdelling waarden normalisearre (minder kronkeljend), lân yn it streamdelling waard gelykmakke mei sânwinning en de ûntwikkeling fan it gebiet waard ferbettere troch it oanlizzen fan in dyk. De romtlike ynfloed fan sokke lânbouprojekten is meastentiids ferbettere tagonklikens en ûntwikkeling fan 'e perselen yn kombinaasje mei in rasjonalisaasje (of skaalfergrutting) fan 'e lânbou. Histoaryske lânboustrukturen binne dêrtroch foar in grut part út it lânskip ferdwûn.

Lânskiplike en kultuerhistoaryske wearden / Kearnkwaliteiten

• Rasjonele dieling
• Lânkonsolidaasjesleatten 
• Rjochte diken
• Lânkonsolidaasjebosken
• Iepen/sluten

Binnen de gemeente Opsterlân binne sechstjin doarpen en trijeëntweintich gehuchten. In grut part hjirfan is fan midsiuwske oarsprong. De namme Opsterlân ferskynt foar it earst yn 1395 as Upsaterlân, yn in oarkonde fan Frederik, biskop fan Utert. Wat bysûnder is, is dat de bestjoerlike grins fan Opsterlân al ieuwen net feroare is. De hjoeddeiske gemeentegrinzen binne noch altyd identyk oan de perioade dat Opsterlân in grietenij (jurisdiksje) wie. Lykas in protte oare Friese grietenijen makket Opsterlân diel út fan in ferfallen âld gouw. Yn dit gefal de Boarnegouw, dy't de east-west oriïntearre delling fan de Boorne besloech, dy't oan beide kanten flankearre wurdt troch de deksânrêgen, dy't foar in part bedutsen wiene mei heechfean. 

In grietenij waard bestjoerd troch in grietman (rjochter en behearder) mei kollega-rjochters, dy't ek belast wiene mei (in part fan) de rjochterlike macht. De earste fermelding fan 'e oanwêzigens fan in grietman yn Opsterlân datearret út 1471. Yn 'e folgjende ieuwen kamen grietmannen út foaroansteande famyljes lykas Fockens, Lycklama à Nijeholt, Van Lynden, Van Boelens en Van Teyens. It âlde gerjochtsgebou yn 'e Hoofdstraat is in oantinken oan 'e wichtige rol dy't Beetstersweach binnen Opsterlân spile. Nei de ynfiering fan 'e Gemeentewet yn 1851 waarden grietmannen net mear beneamd, mar waarden gemeenten bestjoerd troch boargemasters. De ferskate lânskipstypen wurde beskreaun yn paragraaf 2.1.A. "It lânskip". Wy hawwe de doarpen op lânskipstype rangearre. Hjirûnder jouwe wy in koarte beskriuwing per doarp. Op dizze wize wurdt in better byld makke fan harren spesifike skaaimerken, lykas lokaasje en morfology, yn kombinaasje mei sosjale en maatskiplike ynterpretaasjes. 

1. Lânskip foar ferhege turfwinning

1.1. Friese peallen

Frieschepalen (Fryske Peallen) leit oan 'e grins mei de provinsje Grins, neist de doarpen Siegerswoude en Ureterp. It leit oan 'e haadwei fan Bakkefean nei de sneldyk A7 fan It Hearrenfean nei Grins. It doarp hie yn 2021 1.015 ynwenners en waard yn 'e 18e iuw stifte as in ûntginningsdoarp yn it heechfeantsgebiet. De peallen yn 'e doarpsnamme ferwize nei de grinspeallen lâns de grins mei Grins. Frieschepalen waard pas yn 1953 útroppen ta in selsstannich doarp. Foar dy tiid wie Frieschepalen ûnderdiel fan Siegerswoude. Fan om 1660 hinne waard de Grutte Feanvaart nei Bakkefean groeven om it turf yn it noardeasten fan Opsterlân te ûntginnen. By Frieschepalen makke dit kanaal mei slûs en ophelbrêge in bocht nei it súdeasten. Dêr stiene in pear huzen en in herberch. It kanaal is tichtmakke en no is de Tolheksleane de haadslachter fan it doarp, in laan mei moaie iken en gebouwen dy't benammen besteane út frijsteande huzen, in pear pleatsen en in lyts tsjerkje mei in daktoerke út 1928.

2. Leechlânsk turfwinningslânskip en turfpolders    

2.1. Nij Beets

Nij Beets is in jong streekdoarp, stifte troch turfarbeiders. It is ûntstien doe't de turfwinning om 1860 hinne begûn. De ellendige wurk-, wen- en wenomstannichheden fan 'e arbeiders wiene de briedplak foar in fûle sosjale striid. Yn Nij Beets is de skiednis fan 'e turfwinning en wat dit betsjutte foar de turfarbeiders en it lânskip te sjen yn it iepenloftmuseum It Damshûs. It Polderhoofdkanaal rint troch it doarp. Dit kanaal waard iepene yn july 2015. It is ûnderdiel fan 'e Turfroute (in kultuerhistoaryske farrûte oer de wetterwegen dêr't eartiids de turfskippen fearen) en einiget yn it Nasjonaal Park De Âlde Feanen. It doarp hat in relatyf grut oantal jonge gesinnen mei bern en jongerein. Yn 2021 hie it 1.670 ynwenners.

Tusken Nij Beets en de A7, súdeastlik fan it doarp, is in lokaasje foar grûnwetterwinning en drinkwetterproduksje.

2.2. Tynje

Tynje (De Tynje) is in wendoarp, leit yn it westlike feangreidegebiet fan Opsterlân. It doarp leit tichtby it natoergebiet "De Deelen". Yn 2021 hie it mear as 1.530 ynwenners. It oarspronklike karakter fan dit lânboufeanwinningsdoarp wie in weidoarp. Tynje is in ferneatiging fan it Friese wurd tynje, dat oarspronklik ferwiisde nei in fiskdaam yn in wetterwei. Tynje ûntstie yn 'e njoggentjinde iuw yn 'e tiid fan 'e feangravingen yn it lege feangebiet yn it westen fan Opsterlân. Om 1800 hinne kamen de earste feangravers en turfkappers nei it gebiet om Tynje hinne. De eardere Herfoarme Tsjerke út 1921 oan 'e Rôlbrêgedyk is unyk as betonnen gebou fanwegen syn arsjitektuer en konstruksje, en it is in monumint. 

De oprjochting fan 'e koöperative suvelfabryk 'Volharding II' yn 1916 wie fan grut belang foar Tijnje. It kin sjoen wurde as it ein fan 'e turfyndustry. Dêrnei ûntwikkele him in sûne middenklasse mei in breed skala oan faak ienmansbedriuwen. Dizze fariearden fan smid oant riedmakker, fan bakker oant slachter, fan kafee-eigner oant kruidenier, fan skuonmakker oant fytsreparateur, fan hûsskilder oant timmerman. 

Nei de Twadde Wrâldoarloch kaam der jild beskikber om it doarp te modernisearjen. Om 1955 hinne waarden de rakken tichtmakke om plak te meitsjen foar in rûnwei. Sels de ieuwenâlde Wispel waard sluten. In part fan it like âlde Moerdiep waard fersmelle en rjochtmakke. De Tynje ferlear doe in grut part fan syn oarspronklike karakter yn it foardiel fan lânbou, yntinsive lânbou en it skeppen fan wurkgelegenheid.
Yn deselde perioade waard de A7 tusken It Hearrenfean en Drachten oanlein as in flakke twabaansdyk. It makke Tynje folle makliker te berikken, wat wis goed wie foar de ekonomyske groei en wolfeart fan it doarp. 

2.3. Jonkerslân

Jonkerslân (Jonkerslân) leit oan 'e súdlike râne fan 'e gemeente Opsterlân, oan 'e dyk fan Gorredijk nei Langezwaag. It doarp wie oant 1988 in gehucht fan Langezwaag, mar waard doe selsstannich. It doarp waard dêrnei útwreide mei it lytse distrikt Feanborch. Mei krekt ûnder de 300 ynwenners is Jonkerslân it op ien nei lytste doarp yn 'e gemeente Opsterlân. It doarp kin karakterisearre wurde as in streekdoarp sûnder in dúdlik doarpskern. Wenjen is de wichtichste funksje fan it doarp. De kearn fan it doarp wurdt mear of minder bepaald troch de lokaasje fan it doarpshûs en de basisskoalle. It doarp hat in aktive befolking. De ynwenners ûnderhâlde mei-inoar 18 ferienings, kommisjes en wurkgroepen, dy't har dwaande hâlde mei alle aspekten fan 'e kwaliteit fan it libben yn it doarp.

2.4. Lúkswâld

Luxwoude (Lúkswâld) is oarspronklik in turfwinningsdoarp en is ien fan 'e lytsere doarpen yn 'e gemeente. Yn 2021 hie it 430 ynwenners. It doarp wurdt karakterisearre troch lintûntwikkeling lâns de Hegedyk, de Alde Leane en de Lúkster Heawei. De wichtichste funksje fan it doarp is wenningbou. Luxwoude leit yn it westen fan Opsterlân yn it turfwinningslânskip. Luxwoude wie lange tiid it lytste doarp yn it distrikt Opsterlân. Yn 1749 wennen der mar trije famyljes en hie it mar tsien stimhawwende ynwenners. Oan 'e ein fan 'e achttjinde iuw naam it oantal ynwenners ta troch turfwinning yn it gebiet. Luxwoude hat nea in tsjerke hân en yn 'e 16e iuw hearde it tsjerklik ta Gersloot yn it oanbuorjende distrikt Aengwirden.

Eastlik fan Luxwoude en de A7 leit in (plande) lokaasje foar grûnwetterwinning en drinkwetterproduksje.

2.5. Langezwaach

Langezwaag (Langsweagen) leit oan de dyk fan Gorredijk nei It Hearrenfean, yn de súdwestlike punt fan de gemeente Opsterlân. Yn 2021 hie it doarp 1.050 ynwenners. De buorskippen Nieuwe Vaart en Wijngaarden falle (foar in part) ek ûnder it doarp. It doarp Jonkerslân wie oant 1988 ek in buorskip fan Langezwaag. Langezwaag leit op de grins tusken sân- en feangrûn. Ten westen en súden fan Langezwaag is in iepen lânskip en ten easten en noarden hat it lânskip in sletten karakter.
De namme Langezwaag is relatearre oan de lizzing fan 'e lannen. Langwerpige lânbougrûnen (zwagens) rûnen eartiids fan 'e rivier de Alde Ie yn it noarden oant foarby de Skoatterlânske Kompanjonsfeart yn it suden. Langezwaag is ien fan 'e âldere doarpen yn 'e gemeente Opsterlân, in doarp fan boeren, dy't benammen ôfhinklik wiene fan lânbou (rogge en boekweit); kij en skiep waarden benammen hâlden foar de dong.

3. It bosklânskip

3.1. Beetstersweach (lânskip lânskip)

Beetstersweach is in doarp yn it hert fan 'e Friese Wâlden. Beetstersweach wie eartiids in doarp mei prestiizje. It is net sûnder reden dat it doarp ek wol bekend stiet as de 'Wassenaar fan it Noarden'. Hoewol it net it grutste sintrum fan Opsterlân is, stiet dêr it gemeentehûs. Op 1 jannewaris 2021 hie it doarp 3.610 ynwenners. Ferskate monumintale gebouwen en tunen yn 'e Haadstrjitte, dy't teminsten trije en in heale iuw âld is, binne stille tsjûgen fan 'e rike aadlike bewenners yn 'e 18e en 19e iuw. De tunen by de lângoeden, eartiids it genot fan in pear, binne no iepen foar elkenien. Beetstersweach hat 46 ryksmonuminten en is ek in libbendich doarp. Histoaryske rykdom wurdt kombinearre mei eigentiidske attraksjes: restaurants, winkels en boetieks, kuier- en fytsmooglikheden yn 'e bosken en in protte keunstgaleryen.

3.2. Olterterp (lânskip lânskip)

Olterterp, eastlik fan Beetstersweach, is it lytste doarp yn 'e gemeente mei sawat 90 ynwenners yn 2021. Ta it doarp heart ek it gehucht Heidehuizen.

Yn Olterterp stiet in tsjerke út 1415 mei in toer út 'e 18e iuw. Olterterp ferskynt yn 1315 as Utrathorp. Utrathorp, tegearre mei Ureterp, doe Urathorp neamd, foarmet in pear nammen dy't de lokaasje fan beide doarpen oanjaan yn relaasje ta de rivier de Boorne. It Aldfryske ûtere betsjut "bûtenste" of "oan 'e bûtenkant leit", dus Olterterp is it doarp dat streamôfwerts leit. 

3.3. Gorredijk

Gorredijk (De Gordyk) is it grutste doarp fan Opsterlân, mei 7.415 ynwenners yn 2021. It doarp hat in sintrale funksje foar de omlizzende doarpen, mei in heech nivo fan foarsjennings. It is ek fan regionaal belang fanwegen syn winkels, lytse en middelgrutte bedriuwen en wurkgelegenheid. 

Gorredijk is ûntstien troch turfwinning. De betsjutting fan Gorredijk komt fan 'e saneamde "Vlecke", dêr't yn it ferline guod ymportearre, opslein en ferhannele waard. Yn Gorredijk waard in soad turf ferfierd. In dúdlik sichtbere oantinken oan 'e tiid fan turfwinning is de Opsterlânske Kompanjonsfeart (Opsterlandse Compagnonsvaart) dy't dwars troch it doarp rint. Dit kanaal makket diel út fan 'e Turfroute, in moaie rekreatyf farrûte, dy't benammen yn 'e simmer soarget foar in noflike drokte yn it doarp.
De Gordyk wie oarspronklik in lintdoarp lâns de Opsterlandse Compagnonsfeart mei de Brouwerswal, Kerkewal, Molenwal en Langewal as haadstrjitten. It kanaal wurdt oerstutsen troch de Hoofdstraat. Buorren as Leantsje, De Helling en De Vlecke binne begjin jierren santich boud. Yn de jierren tachtich binne strjitten ûntwikkele lykas Spinnerij, Brouwerij, Wolkammerij, Weverij, Mouterij en Kuperij. Mear resinte wenwiken binne Trimbeets en plan Loevestein, dat yn fazen oplevere wurdt. Dat lêste bringt Gordyk en Lippenhuizen tichter byinoar.
Ek de buorskippen Oosterend en Kortezweach falle ûnder it doarp. Kortezweach ( Frysk : Koartsweagen ) wie in selsstannich doarp fan 1315 oant 1962. Dêrnei foarmen Gordyk en Kortezweach in dûbeldoarp as Gordyk-Kortezweach , mar nei in pear jier waard besletten om dit yn te koartsjen ta de Gordyk en sa waard de âldere Koartesweach in buorskip fan Gordyk yn 196. Kortezwaach sportfjildkompleks mei de wenning oan De Leijen, de Dwersfeart en it ferbinende stik fan de Nijewei tusken De Leijen en de Dwersfeart.

3.4. Hemrik

Hemrik (De Himrik), is in lyts doarp yn it suden fan 'e gemeente Opsterlân. Yn 2021 hie it doarp 755 ynwenners. It doarp omfettet ek de buorskippen Hemrikerverlaat, Sparjebird (foar in grut part) en Welgelegen (lyts diel).
De namme komt fan it Aldfryske hemrike en betsjut marke; "mienskiplik terrein" of "doarpsgebiet". Yn it gebiet om Hemrik hinne fine jo it unike coulisselânskip. It coulisselânskip bestiet út greiden mei beboske wâlen (houtheggen). Yn it gebiet fine jo ferskate kuier-, fyts- en rydpaden. Hemrik leit yn it heidelân en tichtby de delling fan it Koningsdiep. It doarp leit oan de Opsterlânske Kompanjonsfeart (Opsterlandse Compagnonsvaart). Oan it kanaal steane karakteristike en sfearfolle slûswachtershuzen. 

3.5. Liphuzen

Lippenhuzen (Lippenhuzen) is oarspronklik in lânboudoarp, dat eartiids Kobunderhuizen hjitte. Yn 2021 hie it 1.300 ynwenners. It doarp is ferbûn mei Hemrik, Gorredijk en Terwispel fia de Compagnonsfeart. Dit diel fan 'e Turfroute rint troch in coulisselânskip (streamdelling en sânrêch kultuerlânskippen). It lânskip kin ek te foet of mei de fyts bewûndere wurde. In moaie ekskurzje is de Liphústerheide, in moai heidegebiet lâns it Koningsdiep. 

3.6. Terwispel

Terwispel leit yn it westen fan 'e gemeente Opsterlân, tichtby Gorredijk. Yn 2021 hie it 1.000 ynwenners. It doarp Kooibos falt ek ûnder it doarp. It leit tichtby in boskgebiet. It is ien fan 'e âldere delsettings yn 'e gemeente en hat oarspronklik in agrarysk karakter.

Terwispel is ien fan 'e âldere delsettings fan 'e gemeente. It doarp leit op 'e grins tusken twa soarten lânskip. Westlik fan it doarp leit it iepen lânskip en eastlik it coulisselânskip. Dêr is in mingsel fan in dykdoarp en in wetterregiodoarp. De dyk "De Streek" en it wetter "De Nieuwe Vaart" foarmje in krúspunt dêr't it doarp lâns ûntwikkele is.

3.7. Ureterp

Ureterp (Oerterp) is ien fan 'e âldere lânboudelsettings op 'e hegere sânrêgen benoarden it Koningsdiep. Yn 2021 hie Ureterp 4.860 ynwenners. Ureterp hat in relatyf grut oantal forensen, in gefolch fan 'e geunstige lizzing yn relaasje ta Drachten (6 km), Drachten, de A7 en de N381.

Nettsjinsteande de neite fan Drachten as soarchsintrum hat Ureterp in soarchfunksje foar de omlizzende doarpen (Frieschepalen, Siegerswoude en Wynjewoude). Ureterp is it twadde doarp fan de gemeente Opsterlân nei de Gordyk .

Ureterp is in wei- of streekdoarp, dat oars as oare weidoarpen net ûntstien is út turfwinning. De langwerpige foarm is in gefolch fan syn lizzing op 'e deksânrêch tusken de oarspronklike Drait en it Koningsdiep. De earste delsetting fûn plak op dizze sânrêch en moat teminsten tûzen jier âld wêze. De namme Ureterp (Urathorp, mei it Friese oer = hjirboppe) wurdt ferklearre troch syn lizzing yn relaasje ta it Koningsdiep. Ureterp leit streamop. Terp betsjut hjir dus doarp. 

3.8. Wynjewâld

Wijnjewoude (Wynjewâld) is, lykas Ureterp, ien fan 'e âldere lânboudelsettings yn Opsterlân. It doarp hie yn 2021 2.055 ynwenners. It doarp leit tusken Bakkefean en Hemrik tichtby de eastgrins fan 'e gemeente. It doarp omfettet ek de buorskippen Lyts Grins, Moskou (foar in part), Petersburg (foar in part), Sparjebird (foar in part) en Wijnjeterpverlaat.

Duurswoude en Wijnjeterp wiene twa regionale doarpen dy't yn 'e lette Midsiuwen ûntstien binne as in útwreiding fan elkoar op in sânrêch tusken Koningsdiep en Tjonger. Se waarden yn 1974 gearfoege ta it doarp Wijnjewoude. It gebiet is parkeftich en noeget út ta rekreaasje. Wijnjewoude hat ferskate kampearplakken, mini-kampearplakken en natuerkampearplakken. De bosken eastlik fan it doarp binne yn 'e twadde helte fan 'e 19e iuw oanlein yn opdracht fan 'e famylje Lycklama à Nijeholt. Der binne in soad kuier- en fytsrûtes troch it grien; mei de Duurswoudeheide tusken Bakkefean en Wijnjewoude as de pearel. It is it grutste heidegebiet fan Friesland, mei pingoruïnes (dobben). Wijnjewoude leit, tegearre mei Lyts Grinslân, ek oan 'e Compagnonsfeart, en dus lâns de Turfroute. 

4. Lânskip foar it weromwinnen fan heidelân

4.1. Bakkefean

Bakkefean is in doarp tichtby it trije-provinsjepunt fan Friesland, Grinslân en Drinte. It doarp hie 1.905 ynwenners yn 2021. In bysûnder diel fan Friesland dêr't it bosk, de heide en de dunen oerhearskje. De Bakkefeanske Duinen lizze tichtby Bakkefean. Dit is in heide- en boskgebiet dat net oanrekke is troch de turfwinning yn 'e 19e iuw. Twa ieuwen lyn seach hiel Súdeast-Fryslân der sa út. De ienige skieppehok yn Friesland leit op 'e oanswettende heide fan Allardsoog en de heide fan Bakkefean. Bakkefean leit yn it eastlike streamgebiet fan it Koningsdiep, dat noardeastlik fan Bakkefean ûntspringt. De streamdelling fan it Koningsdiep wurdt opnij ûntwurpen, wêrtroch't de stream syn oarspronklike meanderjende rin werom krijt. Trije organisaasjes beheare de natoerreservaten om Bakkefean hinne: Natuurmonuminten, Staatsbosbeheer en It Fryske Gea. Bakkefean hat ek in lângoed, De Slotpleats, mei byhearrende bosk. Dit slút ek oan by it lângoedlânskip.

It doarp omfettet ek in part fan it gehucht Allardsoog en in part fan it doarp Waskemeer. It leit yn in gebiet mei fakânsjeparken en d'r binne in soad mooglikheden foar rekreaasje. D'r is in iepenloftswimbad en it grutste doalhôfpark fan Noard-Nederlân.
Bakkefean is ek in pendeldoarp; in protte ynwenners binne foar wurk rjochte op plakken as Drachten, Ljouwert, It Hearrenfean en (yn mindere mjitte) Grinslân en Assen.

4.2. Siegerswoude

It doarp Siegerswoude (Sigerswâld) leit yn in healiepen oant iepen heechfeanwinningsgebiet, op 'e grins tusken it boarnegebiet fan it Koningsdiep en de noardlike sânrêch. Yn 2021 hie Siegerswoude 835 ynwenners. Yn it ferline wiene der trije wenwiken, yn it noarden ûntwikkele in gehucht by it fort him ta it selsstannige doarp Frieschepalen. Yn it suden waard Bakkefean in selsstannich doarp. En yn 'e midden, It Foarwurk, ûntstie it hjoeddeiske Siegerswoude. Yn 'e Midsiuwen wie der in bûtengebou fan it kleaster fan Smalle Ee. Turfwinning joech nije ympuls oan 'e regio. It oarspronklike sintrum is no de krusing mei de Bakkefeanster Feart.
Siegerswoude hat trije wenwiken: it eigentlike doarp oan de Binnenwei en de útwreiding dêrfan de Bremerwei, it buorskip Foarwerk oant De Wilp en de noardwestlike hoeke tusken Frieschepalen en De Wilp, by it kanaal en it Langpaed lâns.
 

1. Opsterlânske identiteit

It bysûndere oan Opsterlân is net allinnich de ferskaat oan lânskipstypen, de ynwenners en de doarpen hawwe ek harren eigen kwaliteiten. De ûntwikkelingen dy't yn it lânskip plakfûn hawwe en de libbens- en wurkomstannichheden fan 'e befolking hawwe harren spoaren efterlitten op it lânskip en bydroegen oan 'e foarming fan 'e identiteit fan 'e ynwenners yn 'e ferskate doarpen. De Friese taal is in wichtige ferbinende faktor binnen de sechstjin doarpen en trijeëntweintich gehuchten fan Opsterlân. It doarpskarakter fan 'e gemeente wurdt koestere troch de ynwenners en it 'wy kenne inoar' is karakteristyk foar de doarpskultuer: minsken groetsje inoar op strjitte, der is in gefoel fan solidariteit en der is in sterke sosjale bân. De ynwenners fan 'e doarpen binne grutsk op harren eigen doarp en harren ferline en se fiele har ferbûn mei de bysûndere skaaimerken fan it lânskip, sawol natuerlik as minskmakke. 

Wichtich foar de werkenberens en de Opsterlânske identiteit binne, neist it lânskip, de kultuerhistoarysk weardefolle en monumintale gebouwen, lykas de lytse pleatsen, de steatlike gebouwen fan Beetstersweach en de lângoeden fan Olterterp en Bakkefean, de tsjerken, koetshuzen, skoalgebouwen, karakteristike pleatsen en arbeidershuzen, en oar kultureel erfgoed lykas klokketoerren, grêfmonuminten en grinspeallen. Derneist befettet ús 'boaiemargyf' noch in protte spoaren, sawol sichtber as ûnsichtber. Se litte sjen hoe't minsken yn Opsterlân eartiids libben en wurken. Identiteit wurdt ek foarme troch ymmaterieel erfgoed, lykas ferhalen út en oer it ferline, troch artistike útdrukkingen lykas muzyk en teater, troch ambachten, gewoanten, tradysjes en feesten. Se jouwe in gefoel fan ferbining mei foargeande generaasjes en binne it wurdich om troch te jaan oan generaasjes dy't folgje.

2. De âldste delsettings oan it Koningsdiep

Opsterlân makket diel út fan it gebiet fan 'e Friese Bosken. De namme Opsterlân komt fan 'e eardere Aldfryske namme Upsaterlân. It ferwiist mooglik nei de ynwenners dy't har nei wenjen setten op 'e hegere sânrêgen boppe en ûnder it Koningsdjip, ek wol bekend as it Alddjip of de Boorne, en op it hegere gebiet oan 'e sydrivier de Wispel. Argeologyske fynsten litte sjen dat der al bewenning wie yn 'e Alde Stientiid.[2] De bekendste argeologyske fynst yn Opsterlân is de Wijnjeterp hânbile fûn yn 1939, dy't nei skatting 100.000 jier âld is. Derneist binne der tal fan fjoerstienplakken fûn, ûnder oaren by Ureterp, Bakkeveen en Siegerswoude. Fynsten omfetsje pylkpunten, fiskheakken, skrapers en oare ark dy't ta de Hamburger, Magdaleniaanske en Creswellkultueren hearre (jonge Paleolityske kultueren út 'e perioade 35.000-10.000 f.Kr.). Ferskate plakken binne ek bekend út 'e Midsieuwentiid (sawat 10.500 f.Kr. - sawat 6000 f.Kr.), wêrfoar lytse fjoerstienark karakteristyk binne. Fierder wiene der ferskate grêfheuvels yn Opsterlân. Yn 'e rin fan 'e Brûnstiid (2000-800 f.Kr.) liket de oanwêzigens fan bewenners te ferdwinen. It duorre wierskynlik oant de lette tsiende iuw foardat bewenners har dêr wer nei wenjen setten. Argeologyske fynsten út nijere perioaden litte sjen dat bewenning yn Opsterlân fan doe ôf in trochgeand proses wie: de resten fan in izersmelterij waarden fûn yn Siegerswoude en spoaren fan midsiuwske hûsstêden mei turfpotten en fjoerplakken (mei resten fan balpotten) waarden fûn by Bakkefean, Siegerswoude en Nij Beets.

De bewoning wie benammen konsintrearre lâns de Boorne. It is oantoand dat der op ferskate plakken in âld tsjerkhôf wie; dit wie de oarspronklike lokaasje fan 'e wenwiken. De bewoning ferpleatste him lykwols stadichoan fierder en fierder fan 'e rivier ôf, wat resultearre yn 'e karakteristike lintûntwikkeling mei hjir en dêr in mear konsintrearre bewoning: de hjoeddeiske doarpen. It lint fan doarpen dat boppe de Boorne lei, bestie út Beetstersweach, Olterterp, Ureterp en Siegerswoude, it lint súdlik fan 'e Boorne fan Terwispel, Lippenhuizen, Hemrik en Wijnjewoude. De plakken Luxwoude, Langezwaag, Kortezwaag foarmen in lytser lint oan 'e Wispel. De doarpen hawwe elk har eigen karakter en skiednis, wat betsjut dat der net allinnich in Opsterlânske identiteit is, mar ek ferskillende doarpsidentiteiten. 

3. De Opsterlânske identiteit en de doarpsidentiteiten

Wurden dy't by Opsterlanners passe binne ûndernimmend, selsstannich, nuchter en beskieden. De minsken binne earlik, betrouber, rjocht op 'e grûn en soms in bytsje eigensinnich. Der is in mentaliteit fan dingen dien krije en foaral yn 'e lytsere doarpen, fan 'dingen mei-inoar dwaan'; ynwenners fiele har ferantwurdlik foar de kwaliteit fan 'e wenomjouwing en drage graach by oan 'e beskikberens fan ferskate foarsjennings. In protte foarsjennings yn 'e doarpen wurde beheard troch de ynwenners fan 'e doarpen sels, lykas ferskate sportakkommodaasjes, doarpshuzen en (natuerlike) swimbaden. De ynwenners fan Luxwoude ûnderhâlde sels mienskiplik de hûndert jier âlde swingattraksje dy't jierliks brûkt wurdt tidens it doarpsfeest. Opsterlân hat sterke sosjale struktueren en de ynwenners foarmje in hechte mienskip. Minsken út ferskate lagen fan 'e maatskippij kenne inoar troch de protte sport-, muzyk-, sjong- en teaterferienings. Terwispel, besteande út sawat 1000 ynwenners, hat net minder as 12 buertferienings. 

Neist oerienkomsten binne der ek ferskillen, net allinnich tusken it eastlike en westlike diel fan Opsterlân, mar ek binnen de doarpen sels, dy't fuortkomme út harren eigen lokale skiednis. Bygelyks, Beetstersweach is tradisjoneel de sit fan it Opsterlânske bestjoer. Beetstersweach wie al yn 'e Midsiuwen it sintrum fan 'e Opsterlânske grietenij. 

Aadlike en patrisyske lânbesitters lieten stijlvolle lânhuzen en útwreide bosken efter yn en bûten it doarp. Yn 'e achttjinde iuw wie Olterterp hast folslein eigendom fan 'e famylje Van Boelens. De Roodbaard-tunen yn beide doarpen binne bekend fier bûten de gemeentegrinzen. Troch de goede berikberens fia de A7 is Beetstersweach de lêste desennia in populêre wenlokaasje wurden, dêr't ek forensen har nei wenjen sette. Der is in aktyf ferieningslibben en ynwenners fiele har tige belutsen by it wolwêzen fan it doarp. Der wurdt in soad dien op it mêd fan ûntspanning en kultuer, wêrby't de skiednis fan Beetstersweach geregeldwei in wichtige rol spilet. Dêrneist is Beetstersweach populêr ûnder byldzjende keunstners, wat bliken docht út de jierlikse keunstmerk, ferskate (tydlike) tentoanstellingen en keunsthûs SYB, dat jonge keunstners stimulearret yn har talintûntwikkeling. De libbensomstannichheden fan 'e befolking, benammen yn it rike Beetstersweach en Olterterp, stiene yn kontrast mei de libbenswize yn 'e earmere doarpen yn 'e direkte omkriten en de doarpen dy't ûntstienen as gefolch fan turfwinning. 

4. De turfkapdoarpen

Yn 'e dielen fan 'e gemeente dêr't doarpen út it fean ûntstienen, lykas Nij Beets en Tynje, wiene de libbensomstannichheden oer it algemien min. Earmoede wie oeral en de befolking wenne yn beskieden huzen, siedhutten of houten hutten. De befolking wie sterk fan elkoar ôfhinklik. Feanarbeiders yn 'e feanwurkersdoarpen yn it westlike diel fan 'e gemeente organisearren geregeldwei feanopstannen mei it doel om bettere leanen te easkjen. De minne libbensomstannichheden fan 'e befolking wiene oanlieding foar predikant Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919) om him yn te setten foar it ferbetterjen fan harren lot. De sosjalistyske ideology dy't hy ûnder oare by syn besites oan Nij Beets ferkundige, soe in wichtige plak ynnimme ûnder de lokale befolking; it soarge foar solidariteit en ferbining. It sosjale karakter is hjoed de dei noch dúdlik yn Nij Beets. Der binne tal fan ferienings, en in jierliks doarpsfeest en 'boartersdei' foar bern wurde organisearre. De ynwenners fan Nij Beets koesterje harren ferline en kennis fan 'e skiednis fan it doarp wurdt libben hâlden. It iepenloftmuseum It Damshûs spilet hjir ek in wichtige rol yn. It rispe-evenemint Stoppeldei, dat sûnt 2008 elk jier organisearre wurdt, beklammet ek it ferline: âlde ambachten, ielsmoken, de ferkeap fan regionale produkten, ringkanteljen en antike lânboumasines steane sintraal. 

Lykas Nij Beets is it tichteby lizzende Tynje ûntstien as in turfboudoarp. Troch de werwinning koe it útdroege lân brûkt wurde troch feehâlders, lytse molkfeehâlders en húshâldsters (lytse boeren mei in pear lytse fee dy't ek yn tsjinst wiene by in gruttere boer). Fanút ekonomysk eachpunt wie de oprjochting fan 'e koöperative molkfabryk yn 1916 fan grut belang foar Tynje. Yn it doarp waarden in soad koöperaasjes organisearre, sawol troch boeren as letter ek troch winkeliers. Yn Tynje spylje ûnderlinge solidariteit en mienskipssin noch altyd in wichtige rol. In sûne middenklasse is ûntstien mei in mannichte faak ienmansbedriuwen en Tynje wie dêrtroch in selsstannich en aktyf doarp mei in hechte mienskip. Tsjintwurdich wurde Tynje en syn ynwenners noch altyd karakterisearre troch harren aktive, ûnôfhinklike en 'tegearre derfoar geane' geast. Der wurde ferskate doarpsfeesten organisearre dy't unyk binne foar dit plak, lykas jierlikse winterfeesten mei in merke. De karnavalsferiening dy't al tsientallen jierren bestiet, is ek bysûnder. De identiteit fan it doarp wurdt foarme troch de bewarre gebouwen lykas de suvelfabryk, it oarlochsmonumint op it algemiene tsjerkhôf, de protte pleatsen, guon histoaryske gebouwen oan 'e haadwei troch it doarp, de rotsblok, de wettermûne by de Uilesprong en de mûne sûnder seilen.

Turf út it leechfeangebiet waard nei ferskate dielen fan Nederlân ferfierd. Tradisjoneel spile de 'vlecke' Gorredijk, no de grutste stêd yn Opsterlân, in sintrale rol yn 'e turfwinning, as in plak dêr't guod ymportearre, opslein en ferhannele waarden, en as in trochfierhaven foar turf nei Amsterdam, fia de Opsterlânske Kompanjonsvaart. Ek hjir wiene de libbensomstannichheden beskieden. De ynwenners fan Gorredijk wiene al sûnt de santjinde iuw aktive ûndernimmers en betûft yn 'e hannel. Dêrom krigen de minsken fan Gorredijk de bynamme 'hânjeklappers'. Dizze skaaimerken binne noch altyd te finen yn it moderne Gorredijk: Gorredijk is in plak mei in aktyf ûndernimmersklimaat, organisearret twa grutte jiermerken yn 't jier en hat ek elke woansdeitemiddei in guodmerk. Aktyf ûndernimmerskip, kommersjele geast en in mentaliteit fan dingen dien krije binne karakteristyk foar de ynwenners fan Gorredijk. De súdliker lizzende doarpen Luxwoude, Jonkerslân en Langezwaag, yn earste ynstânsje doarpen dy't mar út in pear boerefamyljes besteane, hiene har útwreiding te tankjen oan turfwinning en turfeksploitaasje. 

Hoewol't Frieschepalen en Siegerswoude yn it easten fan 'e gemeente lizze, hawwe dizze doarpen ek harren oarsprong yn 'e turfwinning. Se waarden yn 'e achttjinde iuw stifte as in rekreaasjedoarp yn it heechfeangebiet, dêr't de befolking ek yn grutte earmoede libbe. Frieschepalen bestie lykwols folle langer en wie ûnderdiel fan 'e Friese wetterliny foardat turfwinning de foarming fan doarpen feroarsake. Frieschepalen hie eartiids in skâns. De skâns waard yn 2014 foar in part werboud en funksjonearret as in "lieu de memoire"; in plak fan oantinken, dêr't minsken bewust makke wurde dat dit in bysûnder punt yn it lânskip is. It sosjalistyske aspekt dat in grutte ynfloed hie op 'e turfwinningsdoarpen yn it westen fan Opsterlân wie minder oanwêzich yn Frieschepalen en Siegerswoude. Yn doarpen yn it noardeastlike diel fan 'e gemeente en ek yn Wijnjewoude spile religy in wichtige en ferienigjende rol yn it deistich libben fan 'e doarpsbewenners. Benammen yn Ureterp bepaalde religy de sosjale struktuer binnen it doarp. Religy is noch altyd tige wichtich yn al dizze doarpen. Yn Ureterp ûnderhâlde de ynwenners har kontakten ek yntinsyf fia de 13 sportferienings en de 11 sjong- en muzykferienings. 

Guon doarpen binne de ôfrûne desennia echte pendeldoarpen wurden. Mei de komst fan 'e A7, en dêrmei de geunstige lizzing ten opsichte fan It Hearrenfean of Drachten, is it karakter feroare. Benammen Beetstersweach, Gorredijk, Ureterp, Wijnjewâld en Bakkefean binne populêr by minsken dy't sawol binnen as bûten de gemeentegrinzen wurkje. Troch de ûntwikkelingen fan 'e ôfrûne desennia is de Opsterlânske befolking in miks fan berne en getogen Opsterlanners waans foarâlden hjir harren woartels hiene en 'nijkommers' dy't har yn ien fan 'e doarpen nei wenjen setten hawwe fanwegen harren wurk en de oantreklike wenomjouwing.