De Gordyk Hegedyk
Om 1600 hinne, doe't it fean benoarden Koarteswaag yn ûntginning nommen waard, waard de Hegedyk by it Gorreveen trochgroeven om de wûne turf ôf te fieren en it fean te ûntwetterjen. Op de krusing fan de feart en de wei waard yn 1630 in brêge boud. Dit wie it begjin fan it ûntstean fan 'flekke' De Gordyk.
Ambachts- en keaplju festigen har rûnom dizze krusing. Gorredijk ûntwikkele him ta trochfierhaven fan turf en hannelssintrum. Ek krige it in fersoargingsfunksje foar it omlizzende gebiet. Yn de twadde helte fan de santjinde iuw waard Gorredijk ek fan strategysk belang en yn 1672 waard der in skâns oanlein. De besteande bewenning kaam yn dizze skâns te lizzen. Der waard in herfoarme tsjerke boud binnen de skâns, dêr't no it tsjerkhôf oan de Kerkewal leit.
Yn 1735 en 1877 waard de herfoarme tsjerke fan De Gordyk ferboud en fergrutte. De tsjerke lei in stikje fan de huzen ôf. De Gordyk hoegde yn 1830 gjin nije begraafplak oan te lizzen om't de tsjerke wat fierder fan de bewenning ôf lei. In part fan de ynwenners waard begroeven op it tsjerkhôf fan Koartsweagen. Om 1927 hinne waard in nije gemeentlike begraafplak oanlein oan de Hegedyk. It tsjerkhôf oan de Kerkewal waard ek noch lang brûkt foar begraffenissen. Yn 1984 waard it tsjerkegebou ôfbrutsen omdat dizze yn minne steat wie. Werstel wie te djoer. It late úteinlik ta sluting fan de begraafplak. In part fan de muorren fan de tsjerke binne noch te sjen. Njonken de gemeentlike begraafplak oan de Hegedyk waarden sawol it tsjerkhôf oan de Kerkewal as it tsjerkhôf fan Koartsweagen eigendom fan de gemeente.
Gemeentlike begraafplak Hegedyk
Yn 1909 waard dúdlik dat der in nij begraafplak nedich wie, omdat der gjin romte mear wie op it tsjerkhôf oan de Kerkewal. Der wie gjin romte om it tsjerkhôf fan Koartswâld út te wreidzjen, dus waard der besletten om in stikje grûn te sykjen krekt bûten Gorredijk. It stik grûn dêr't men it begraafplak oanlizze woe, hearde ta de pastorijguod fan de herfoarme tsjerke fan Koartswâld. De grutte wie 1,75 hektare. Op âlde kaarten is te sjen dat op dizze lokaasje of der flakby ek al earder in 'old kerckhof' lei.
Yn 1925 waard it earste ûntwerp makke foar de Algemiene begraafplak fan Gorredijk troch boukundige c.q. gemeentearchitekt Christiaan van Wamel (1890-1953). De Algemiene Begraafplak oan de Hegedyk is stifte yn 1927. De tekeningen fan it ûntwerp binne makke yn 1929. Troch de fiver wie it in bysûnder ûntwerp foar dy tiid. Efter de sintrale yngong leinen paden om in rûne fiver. Dêrefter, in bytsje heger lizzend, wie in fjild mei romte foar 456 grêven. Dizze wienen ferdield oer 8 fakken. Sintraal oan it ein fan it haadpaad stie in baarhúske. It grêfterrein is ferhege mei de útgroeven grûn út de fiver. Omdat de grêffjilden heger leinen as it paad, waard der in trep fan bakstien yn ekspresjonistyske styl mitsele. De trep hat in nei bûten krullende bakstiennen balustrade. It begraafplak waard op 19 july 1929 iepene.
Ein 1941 die gemeentewurken in foarstel ta útwreiding oan it kolleezje fan boargemaster en wethâlders. It doel wie om nochris 476 grêven te meitsjen, ferdield oer 4 fakken. Yn 1942 is it begraafplak útwreide oan de efterside. Mei dizze romte wie by de oanlis fan it earste diel al rekken holden. De besetters besleaten lykwols om de útwreiding stil te lizzen. Yn 1946 wie de útwreiding klear. It klokhûs kaam doe yn it midden fan it begraafplak te lizzen. De útwreiding wie ek in ûntwerp fan Van Wamel. Yn 1947 waard it earste grêf yn it nije gedielte yn gebrûk nommen.
It klokhús is no yn gebrûk as bewarplak foar ûnderhâldsgereedskip fan it begraafplak. It klokhús is ek ûntwurpen troch Christiaan van Wamel. It is boud yn 1928 yn in oan it ekspresjonisme besibbe boustyl. Yn 1950 waard it baarhúske oan de efterside ferlinge yn itselde materiaal. Yn de toer hinget in lûdklok út 1952, makke troch bekende klokmakker Jacobus van Bergen út Midwolda. Dizze ferfangt in achttjinde-iuwske klok fan Cyprianus Crans fan Enkhuizen, ôfkomstich út Hemrik, dy't yn 1943 yn beslach naam waard troch de besetters. Op 5 maaie 1946 waard der direkt achter de yngong in monumint pleatst foar alle burgerslachtoffers, fersetslju en militêren yn tsjinst fan it Nederlânske Keninkryk tusken 1940-1945. De ûntwerper wie Nicolaas van der Kreek (1896-1967).
Yn 1963 wie it grutste part fan de grêven beset. Der wienen plannen om opnij út te wreidzjen. Uteinlik waard keazen foar in útwreiding fan it tsjerkhôf fan Koartswâld. Yn 1975 waarden der plannen makke foar in opbaarromte.
Lizzing yn it lânskip
Oan de útwreiding en it stêdeboukundige diel is net folle feroare. By de Hegedyk lâns waarden tusken de âldere wenten ferskate nije frijsteande wenten boud. Yn de jierren sechtich waard in nijbouwyk oan dizze kant fan Gorredijk boud. Oan de súdlike kant fan it begraafplak waard de Hans de Jongwei oanlein. It begraafplak is grutter dan 1 hektare. De helte dêrfan hat grêven, de oare helte in fiver, paden en opbierhûs. Fan de Hegedyk ôf liket it begraafplak op in park, foaral troch de grutte fiver. It begraafplak leit krekt binnen it bestemmingsplan Gorredijk Kom. De perselen der omhinne hawwe in agraryske bestimming en falle ûnder it Bestemmingsplan Buitengebied.
Oanlizzen en griene aspekten
De rûne fiver spilet in wichtige rol binnen it ûntwerp. Rûn de fiver, en oan de foarkant rûn it oarlochsmonumint, binne lege grienbliuwende strûken plante. De ynrjochting fan it terrein is symmetrysk. Rûn de fiver en it âldste diel mei de acht fakken is in kuier tún oanlein mei skulpepaden. Der steane knotwilgen lâns de paden. De âldste tekeningen fan it ûntwerpen lit twa farianten foar de beplanting sjen. De beplanting is troch de jierren hinne fernijd. De oanlei fan de foartún is noch wol werkenber, mar de symmetry is ferbrutsen troch de bou fan in opbaargebou. Yn beide hoeken tusken de fiver en begraafplak is in breed stik mei rododendrons.
Inkele taksbeammen om de fiver hinne binne noch diel fan de oarspronklike beplanting. Yn it ferline waard it âldste diel fan it begraafplak skieden fan it foarste diel mei de fiver troch in hege, dûbele taksushage. Ek it midden fan it âlde diel hie in snoeide taksus. It middendiel op de útwreiding hie in taksushage. In diel dêrfan is der noch altyd, mar is no in lege hage. Dit soarget foar mear troch sicht oer it hiele begraafplak.
It âldste part fan it begraafplak bestiet út acht gersfjilden mei grêven, ferdield troch skulpepaden. De grêffjilden binne bedekt mei gers. It nijere part bestiet út fjouwer fjilden mei grêfrijen yn it gers en dêrtusken smelle skulpepaden. Oan de grins fan de kuiertún en it begraafplak stiet in konifearehaag. Op de krusingen stiene earder konifearen. It grien op it begraafplak wurdt no wat minder útwreide ûnderhâlden as yn it begjin fan de iuw. De steat fan ûnderhâld is goed.
It begraafplak, it tagongshek en de klokkestoel (baarhûs) binne ryksmonumint. Op 17 maaie 1999 binne sy oanwiisd as ryksmonumint (nûmer 513155) en op 14 septimber fan dat jier ynskreaun yn it ryksmonumintenregister. It stikje útwreiding dat it baarhûs krige yn 1950 falt net ûnder it ryksmonumint om't it net âld genôch is. De oanlis fan de gemeentlike begraafplak en de trep is fan algemien kultuerhistoaryske en lânskiplike wearde troch de goede kwaliteit fan it ûntwerp. In ienfâldige, mar dochs lykmjittich oanleine begraafplak, yn de styl fan de Amsterdamske Skoalle, is seldsum binnen Fryslân en is dêrom beskerme.
Typology fan de grêfmonuminten
Wierskynlik binne in protte grêfmonuminten al ferdwûn of ferfongen. De grêfkultuer hat dêrtroch in mingder byld krigen. Fan it begjin ôf binne der al net in soad hurdstiennen grêfstiennen pleatst. Mar dy binne der wol west, sa lit âld byldmateriaal sjen. Der waarden yn de perioade nei de oplevering fan it begraafplak foaral grêfmonuminten pleatst dy't kenmerkend binne foar in oergongsfaaze. It wienen monuminten mei in saakliker styl en moderner foarmjouwing, mar soms noch wol mei âlde symboalen. Ek op de útwreiding binne der in oantal opfallende grêfmonuminten te sjen. Op dit diel fan it begraafplak binne der ek jongere grêfmonuminten. Se binne makke fan bysûnder materiaal of mei in bysûndere foarm, dy't kenmerkend is foar de perioade nei de Twadde Wrâldoarloch. Hoewol't in protte grêfmonuminten noch hielendal of foar in part hurdstien befetsje, binne der ek allerhande oare materialen oanwêzich. Der binne in soad ferskillende symboalen te sjen.
Foaral op it âlde part fan it begraafplak binne grêfmonuminten te finen, dy't troch de foarmjouwing, materiaal of symbolyk nijsgjirrich binne. Ek binne der persoanen begroeven dy't wichtich wienen foar de skiednis fan Gorredijk en Koartswâg yn de tweintichste iuw. De grêfmonuminten binne foaral fan lokaal-genealogysk belang en wurde net fan rykswege beskerme.
