Kortezwaach De Leijen
Kortezwaag waard al neamd as in selsstannich doarp yn 1315. De kapellist út 1315 jout oan dat der in kapel oanwêzich wie. Kortezwaag wie oarspronklik in boeredoarp. Yn 'e earste fermelding waard it plak Urasuagh neamd. It "Ura" diel fan 'e namme jout oan dat it heger lei as Langezwaag, doe Utrasuagh neamd. It "suagh" diel fan 'e namme ferwiist nei greidlân(en) dêr't fee hâlden waard. Yn 1496 waard de plaknamme skreaun as "die Corte Swaech" en yn 1505 as "Corteszwaege".
Ald Kortswaag bestie út it midsiuwske wengebiet. Dit wie it gebiet om de tsjerke hinne oant Dekemastate. Jong Kortswaag ûntstie wierskynlik om 1600 hinne op it grûngebiet fan Sathe 1, de Vogelsang Sathe, ek wol bekend as de Veenheren Sathe. Dit wie de perioade fan wiidweidige turfwinning. Dit resultearre yn 'e ûntwikkeling fan in buert oan 'e súdwestkant fan it Compagnonsvaartkanaal. Dit eastlike diel fan Kortswaag waard letter it doarp Oosterend.
De delsetting om de tsjerke hinne wie wierskynlik net de earste yn it gebiet. Dêrfoar hawwe de ynwenners fan Kortsweach mooglik yn 'e "finnen" fan Kortsweach wenne. Omdat de seespegel leger wie, koene minsken noch yn dizze gebieten wenje. Letter waarden dizze leechlizzende greiden oerstreamd. Minsken waarden twongen om heger te wenjen, efter wat letter bekend wurde soe as de "âlde dyk". Dizze wetterferdigening koe lykwols ek ieuwen net standhâlde. Dêrom waard de delsetting ferpleatst nei it gebiet dêr't de Mariakerk (Sint-Marijetsjerke) stifte waard. Yn 'e Midsiuwen waard hjir in kapel boud ta eare fan Marije. Dizze kapel oerlibbe de Reformaasje en krige yn 1649 brânskildere ramen. Yn 1723 skildere Jacobus Stellingwerff de kapel ôf as in goatyske tsjerke mei in klokketoer. De Hege Dijk waard fierder fersterke om genôch beskerming te bieden tsjin bûtenwetter. Om ek te beskermjen tsjin wetter op 'e hegere feangebieten, bouden de boeren in dykdijk. Dit moat sawat west hawwe dêr't letter de Dwersfeart lei en dêr't no de dyk nei de rydskoalle fan Dekema leit.
Tsjin 'e ein fan 'e achttjinde iuw wie it âlde tsjerkegebou yn ferfal rekke. Dit waard mooglik feroarsake troch de turfige ûndergrûn. De hjoeddeiske tsjerke waard boud yn 1797. It wie in halltsjerke sûnder toer. Yn 1896 fûn in grutte renovaasje plak, en waard in toer tafoege. De gemeente droech hjir oan by. De nasjonaal monuminte tsjerke (ryksregistraasjenûmer 31852) stiet op in lytse heuvel, omjûn troch in moai oanleine begraafplak. De tsjerke is op it stuit eigendom fan 'e Stichting Alde Fryske Tsjerken. Der binne gjin spoaren yn 'e tsjerkeflier dat immen yn 'e tsjerke sels begroeven is. Under de preekstoel lizze lykwols de resten fan in sarkofaachdeksel út 'e Midsiuwen. De krusen op it deksel jouwe oan dat it ek as alterstien brûkt waard.
Gemeentebegraafplak De Leijen Kortezwaag
It gemeentelike tsjerkhôf fan Kortezwaag leit om de achttjinde-ieuske Mariakerk (Sint-Marijetsjerke), dy't op in terp leit. It tsjerkhôf hat trije seksjes: it "âlde diel" en de twa útwreidings. It âlde diel leit direkt om it tsjerkegebou hinne. De âldste stiennen op it tsjerkhôf datearje út 1770 en 1773. Om 1830 hinne wie it perseel wat grutter as 2.400 m². De klokketoer fan it tsjerkhôf waard yn 1896 sloopt. Op dit plak waarden doe nije grêven oanlein. De klok is no ûnderbrocht yn it klokkemuseum yn Asten, Noard-Brabân.
Yn 1938 oerlei de Herfoarme Tsjerke fan Kortswaag oer útwreiding en oanlis fan in nij tsjerkhôf. Útwreiding efter it tsjerkhôf like doe de meast logyske opsje. De wurksumheden begûnen yn oktober 1939. De wurksumheden oan it tsjerkhôf waarden útfierd as ûnderdiel fan in wurkferlieningsprogramma. Dit gie om it oanlizzen fan in stripe efter it âlde tsjerkhôf. Acht lange rigen grêven waarden oanlein, allegear lâns paden. In brede stripe waard yn 'e midden iepen litten. De earste persoan dy't yn dit diel begroeven waard, wie soldaat Joachim Wijnstra, dy't yn 1940 by Ridderkerk ferstoar.
Yn 1964 ûntwikkele de gemeente in plan om it tsjerkhôf fan Kortezwaag út te wreidzjen mei 1.200 grêven. Om dit plan út te fieren wie 2,5 hektare lân nedich. Oan 'e noardkant waard in lang, smel stik oanlein, mei in koarter, breder stik derachter. Om dizze stikken te ferheegjen, waard oan 'e súdkant in fiver útgroeven, en oan 'e noardkant waard in lytse fiver pland foar sânwinning. In unyk skaaimerk fan it ûntwerp wie de opname fan in urnentún. Friesland hie pas yn 1973 syn earste krematoarium.
Yn febrewaris 1969 keurde de gemeenteried de oernimming fan it tsjerkhôf goed. In bedrach fan 256.000 gûne waard tawiisd foar de útwreiding. Yn 1970 waard de twadde útwreiding yn opdracht jûn troch de ôfdieling Gemeentewurken fan 'e gemeente Opsterlân (seksje D en bernegebiet). In grêfplak mei romte foar 720 grêven en in urnenmuorre waard oanlein. Yn 1978 waard in ferspriedingsfjild oanlein. Yn 2010 waard romte makke foar urnengraven. De hjoeddeiske lokaasje fan it ferspriedingsfjild is noch oan 'e efterkant fan it terrein, krekt sa't it wie yn it orizjinele ûntwerp.
Lokaasje yn it lânskip
Lykas neamd, stiet de tsjerke op in wat heger terrein. Iuwenlang wiene de tsjerke en it tsjerkhôf ûnderdiel fan in lange stripe huzen dy't Kortezwaag foarmen. De strjitte dêr't de tsjerke en it tsjerkhôf oan lizze, hjitte eartiids de Lijkweg. Tsjinoer de tsjerke rûn de Kerklaan, mar dy is sûnt ferdwûn. Om 1830 hinne wiene der mar in pear huzen. Efter de tsjerke stiene in pear ienfâldige huzen en in pleats. Dy ferdwûnen doe't it gebiet útwreide waard.
Troch ferskate útwreidings beslacht it terrein no hast 3 hektare, wêrfan 1,3 brûkt wurdt foar begraffenissen. In parkearplak foar de tsjerke biedt in iepen útsicht op 'e tsjerke. It terrein is yn it bestimmingsplan Lânskip oanwiisd as in "Begraafplak". Lytsere perselen deromhinne binne oanwiisd foar wen- of lânbougebrûk.
Bou en griene aspekten.
De ferskate dielen fan it tsjerkhôf hawwe elk har eigen unike sfear. Benammen foar de meast resinte útwreiding is in soad muoite dien mei de beplanting, dy't hjoed de dei noch sichtber is. Yn it âlde diel is allinnich in beukehage wichtich. Dizze hage leit lâns it parkearplak, De Leijen, en de noardeastkant fan it tsjerkhôf. It tsjerkhôf sels hat gjin beplanting. In wichtich fisueel elemint is de ferhege lizzing fan it tsjerkhôf en alle grêfstiennen, dy't yn it gers steane of lizze.
De earste útwreiding krige in griener ûntwerp as it âlde diel om 'e tsjerke hinne. Der binne trije blombedden tusken fjouwer rigen grêven. Se hawwe leechgroeiende planten en in pear lytsere beammen. De grêven lizze yn it gers. Oan 'e ein is in iepheg plante. Strûken en beammen steane lâns it paad nei de lêste útwreiding. De beplanting is typysk foar de jierren '60. De iephegen tusken de grêven binne ek typysk foar dy tiid. Strûken lykas sniebal, duindoorn, mearblommenroas en dwerchmispel wurde ôfwiksele mei iik, sulverbjirk en swarte els. Om 'e fivers hinne binne geitewilgen en lijsterbes keazen. Iken steane ek lâns de leanen. Dizze planten komplementearje de boaiemtype goed. Guon fan 'e leechgroeiende planten waarden letter ferfongen troch ûnder oare rododendron.
Underwilens binne der op ferskate lokaasjes nije beammen plante. Beukehagen binne mear brûkt, lykas yn 'e urnetún. De ferskate planten dy't keazen binne foar de útwreiding binne no fuort. De ûnderhâldsnormen binne oanpast, en op guon plakken wie de groei net optimaal. De hoemannichte taxus dy't doe plante waard, is der noch, mar op guon plakken is er stoarn. Strûken en beammen groeiden fan natuere yn it kanaal. It doel fan it kanaal wie om te foarkommen dat minsken deryn sjogge. Dit bliuwt it gefal, mar op guon plakken bliuwe der iepen romten oer.
It tsjerkhôf is in moai foarbyld fan 'e ûntwikkeling fan grien op tsjerkhôven yn 't algemien. Fan in ienfâldige yndieling mei allinnich grien lâns de râne fan it âlde perseel, oant it brûken fan grien om it sicht te ferbetterjen, it byld nei binnen rjochte te hâlden en privacy te bieden foar besikers.
Typology fan 'e begraffenismûnen
Lykas neamd, is it tsjerkhôf ferdield yn trije seksjes, wat ek werom te sjen is yn 'e grêfstiennen. Op it âlde tsjerkhôf om 'e tsjerke hinne giet de begraffeniskultuer werom nei de njoggentjinde iuw, mei hurdstiennen grêfstiennen yn in Friese styl, mei palmetten, palmtakken en wylde beammen. Der binne ek ferskate funksjoneel ûntwurpen monuminten, guon al makke fan granyt, wat oantoant dat dit diel fan it tsjerkhôf oant fier yn 'e tweintichste iuw yn gebrûk bleau. Koartlyn hawwe dêr ek begraffenissen plakfûn.
De grêfstiennen yn 'e earste útwreiding binne fergelykber mei dy op it tsjerkhôf. Lykwols wurde hjir legere grêfstiennen, makke fan granyt en mei in mear funksjonele styl, faker brûkt. In protte grêfstiennen hjir hawwe in râne om it grêf hinne, guon fol mei tegels of mei in dekplaat. De twadde útwreiding lit de begraffeniskultuer sjen dy't karakteristyk is foar de lette tweintichste en iere 20e iuw. Lege, brede grêfstiennen makke fan ferskate soarten granyt, yn guon gefallen oer meardere grêven, mei in dekplaat. Guon grêfstiennen binne in tige persoanlike kar. In oantal grêfstiennen binne bysûnder fanwegen it brûkte materiaal, it ûntwerp of de symboalen. Ferskate stoepe- of grinsmarkeringen op it tsjerkhôf binne ek brûkt as grêfstiennen. Kranteberjochten litte sjen dat ferskate lokale ferneamden yn Kortezwaag begroeven lizze, lykas wethâlder Rindert van Zinderen Bakker (ferstoarn 1927) en advokaat W. Jonkers (ferstoarn 1928). Dizze bekende figueren binne direkt ferbûn mei de skiednis fan Kortezwaag en Gorredijk. De útwreiding befettet ek ferskate nijsgjirrige grêfmonuminten en in grêftrom.
It tsjerkhôf fan Kortezwaag lit sjen hoe't in midsiuwsk tsjerkhôf him ûntjûn hat ta in modern tsjerkhôf. It feit dat de trije ferskillende dielen fan it tsjerkhôf yntakt bewarre bleaun binne, is opmerklik. Alde eleminten wurde faak oanpast of fuorthelle, mar dat is hjir net bard. It beplantingsplan út 'e jierren '60 is oanpast, mar net negatyf. Guon âldere eleminten, lykas it mortuarium dat dêr wierskynlik eartiids stie en de einen fan it tsjerkhôf oan 'e noard- en eastkant, besteane net mear.
