Koartswâg De Leijen
Koartswâg waard yn 1315 al neamd as selsstannich doarp. Op de kapellenlist út 1315 stiet dat der in kapel oanwêzich wie. Koartswâg is fan oarsprong in boeredoarp. Yn de earste fermelding waard it plak Urasuagh neamd. It nammediel Ura toant oan dat it heger lei as Langsweagen, doe Utrasuagh neamd. It nammediel ‘suagh’ wiist op weilân(nen) dêr't fee holden waard. Yn 1496 waard de plaknamme skreaun as ‘die Corte Swaech’ en yn 1505 as ‘Corteszwaege’.
Ald-Koartswâg bestie út de midsieuske wenlokaasje. Dit wie it gebiet rûnom de tsjerke oant Dekemastate. Jong-Koartswâg ûntstie wierskynlik fan likernôch 1600 ôf op it grûngebiet fan sathe 1, de Vogelsang-sathe, ek wol Veenherensathe neamd. Dit wie de tiid fan de grutte feanterij. Hjiroan ûntstie in buorren oan de súdwestlike kant fan de Compagnonsvaart. Dit eastlike part fan Koartswâg waard letter de buorskip Oosterend.
De delsetting rûnom de tsjerke wie wierskynlik net de earste yn de omjouwing. Dêrfoar wennen de Koarteswaachsters mooglik yn de Koarteswaachster ‘finnen’. Omdat de seespegel leger wie, koenen minsken op dizze dielen noch wenje. Letter kamen dizze leechlizzende greiden ûnder wetter te stean. Minsken waarden twongen hegerop te gean wenjen, efter wat letter bekend wurde soe as de ‘olde dyck’. Dizze wetterkearing koe it lykwols ek net iuwenlang folhâlde. De delsetting waard dêrom ferpleatst nei de omjouwing fan wêr't de Mariatsjerke stifte waard. Hjir waard yn de midsieuwen in kapel boud ta eare fan Maria. Dizze kapel oerlibbe de Reformaasje en krige yn 1649 brânskildere ramen. De kapel waard yn 1723 troch Jacobus Stellingwerff ôfbylde as in goatysk tsjerkje mei klokkestoel. De Hogedijk waard fierder opwurke om genôch feiligens te hawwen tsjin it bûtenwetter. Om ek beskerme te wêzen tsjin it wetter op de hegere feangrûnen, bouden de boeren ek noch in leidijk. Dizze moat sawat west hawwe op it plak dêr't letter de Dwersfeart wie en no de wei nei manege Dekema is.
Ein achttjinde iuw wie it âlde tsjerkegebouke in boufal wurden. Mooglik waard dit feroarsake troch de feanige ûndergrûn. De hjoeddeiske tsjerke waard boud yn 1797. It wie in sealtsjerke sûnder toer. Yn 1896 wie der in grutte ferbouwing en waard der in toer boud. De gemeente betelle hjir oan mei. De ryksmonumintale tsjerke (ryksnûmer 31852) leit op in lytse ferheging, mei dêromhinne in fraai oanleine begraafplak. Op it stuit is de tsjerke yn besit fan Stichting Alde Fryske Tsjerken. Yn de tsjerkeflier binne gjin spoaren te finen dat der ek yn de tsjerke sels begroeven waard. Under de preekstoel lizze wol resten fan in sarkofaachdeksel út de midsieuwen. De krúsjes op de deksel litte sjen dat hy ek brûkt is as alterstien.
Gemeentlike begraafplak De Leijen Koartswâg
De gemeentlike begraafplak fan Koartswâg leit rûnom de achttjinde-iuwske Mariatsjerke, dy't op in terp leit. It tsjerkhôf hat trije parten. It ‘âlde diel’ en de twa útwreidingen. It âlde diel leit direkt rûnom it tsjerkegebou. De âldste stiennen op it tsjerkhôf komme út 1770 en 1773. It perseel wie om 1830 hinne wat grutter as 2.400 m². De klokkestoel op it tsjerkhôf waard ôfbrutsen yn 1896. Op dit plak waarden doe nije grêven makke. De klok befynt him no yn it klokkemuseum yn Asten, Noard-Brabân.
Yn 1938 waard der oerlis fierd troch de Herfoarme gemeente fan Koartswâld oer in útwreiding en de oanlis fan in nij begraafplak. Útwreiding efter it tsjerkhôf wie doe de meast logyske kar. Yn oktober 1939 waard dêrmei start. It wurk oan it begraafplak waard yn de wurkferskaffing útfierd. It gie om in stripe efter it âlde tsjerkhôf. Der waarden acht lange rigen mei grêven oanlein, allegear oan paden. Yn it midden liet men in brede stripe frij. De earste persoan dy't begroeven waard op dit diel wie soldaat Joachim Wijnstra, dy't yn 1940 omkaam by Ridderkerk.
Yn 1964 krige de gemeente it plan om it tsjerkhôf fan Koartswâld út te wreidzjen mei 1.200 grêven. Om dit plan út te fieren wie der 2,5 hektare grûn nedich. Der waard in lang, smel fak oan de noardkant ynrjochte mei in koarter, breder fak dêrefter. Om dizze dielen te kinnen ferheegjen waard der in fiver útgroeven oan de súdkant en oan de noardzijde waard in lytse fiver pland foar de sânwinning. In bysûnder ûnderdiel fan it ûntwerp wie dat der in urnetún yntekene waard. Fryslân krige pas yn 1973 it earste krematoarium.
Yn febrewaris 1969 gie de gemeenteried akkoard mei de oername fan it tsjerkhôf. Der waard in bedrach fan 256.000 gûne beskikber steld foar de útwreiding. Yn 1970 waard de twadde útwreiding makke yn opdracht fan de Gemeentewurken fan de gemeente Opsterlân (fak D en bernegedielte). Der kaam in grêffeld mei romte foar 720 grêven en in urnemuer. Yn 1978 waard der in streefjild oanlein. Yn 2010 is der romte foar urnegrêven makke. De hjoeddeiske situaasje fan it streefjild is noch altyd efter op it terrein, krekt as op it âlde ûntwerp.
Lizzing yn it lânskip
De tsjerke leit sa as sein op in wat heger diel. Tsjerke en tsjerkhôf makken iuwenlang diel út fan in lange stripe mei huzen dy't Koartswâg foarmen. De strjitte dêr't tsjerke en tsjerkhôf lizze waard earder de Lykwei neamd. Tsjinoer de tsjerke rûn de Tsjerkleane, mar dizze is ferdwûn. Om 1830 hinne wie der noch sprake fan in bytsje wenten. Efter de tsjerke stiene inkele ienfâldige wenten en in pleats. Dizze ferdwûnen doe't der útwreide waard.
Troch de ferskate útwreidingen is it terrein no hast 3 hektare grut, wêrfan 1.3 hektare brûkt wurdt foar it begraven. Foar de tsjerke leit in parkearterrein, dy't in iepen sicht op de tsjerke jout. Yn it Bestimmingsplan Bûtengebiet hat it terrein de bestimming “Begraafplaats”. Lytse perselen der omhinne binne bestimd foar wenjen of foar agrarysk gebrûk.
Oanlis en griene aspekten.
De ferskate dielen fan it begraafplak hawwe elk harren eigen sfear. Benammen foar de lêste útwreiding is der in soad enerzjy stutsen yn de beplanting, dy't noch hieltyd te sjen is. Op it âlde diel is allinnich in boekehage fan belang. Dizze is oanwêzich lâns it parkearplak, De Leijen en de noardeastkant fan it tsjerkhôf. It tsjerkhôf sels hat gjin beplanting. Wichtich byldbepalend ûnderdiel is de ferhege lizzing fan it tsjerkhôf en alle yn it gers steande of lizzende grêfmonuminten.
De earste útwreiding krige in grienere ynrjochting as it âlde diel om de tsjerke hinne. Der lizze trije plantsoenen tusken fjouwer rigen mei grêven. Se hawwe lege beplanting en in oantal lytsere beammen. De grêven lizze yn it gers. Oan 'e ein is in takshage plante. By it paad nei de lêste útwreiding steane strûken en beammen. De beplanting is typysk foar de jierren sechtich. Ek de takshagen tusken de grêven binne typerend foar dy tiid. Der binne strûken as sniebal, wegedoarn, folbloeiende roas en dwerchmispel mei dêrtusken iken, rûge bjirken en swarte elzen. Yn de omjouwing fan de fivers is keazen foar boskwylch en listelbeien. Ek lâns de leanen steane ikenbeammen. Dizze beplanting past goed by de grûnsoarte. In part fan de lege beplanting is op in letter stuit ferfongen troch ûnder oare rododendron.
Underwilens binne der ek nije beammen plante op ferskate lokaasjes. Der is mear gebrûk makke fan boekehagen, lykas by de urnetún. De ferskate planten dy't keazen waarden foar de útwreiding binne no net mear oanwêzich. Underhâldsnormen binne oanpast en soms groeide it net goed. De hoemannichte taksus dy't doe plante waard is der noch wol, mar is op guon plakken dea. Yn de singel groeiden fansels struken en beammen. It doel fan de singel wie om gjin ynsicht te krijen. Dit is noch altyd sa, mar op guon plakken binne der iepen stikken te sjen.
It begraafplak foarmet in moai foarbyld fan de ûntjouwing fan grienaspekten op begraafplakken yn it algemien. Fan in simpele oanlis mei allinnich grien yn de râne op it âlde stik, nei it brûken fan grien om de sichtlinen te fersterkjen, it byld nei binnen keard te hâlden en om privacy te jaan oan besikers.
Typology fan de grêfmonuminten
Sa't sein is, binne der trije parten te ûnderskieden op it begraafplak, wat ek te sjen is oan de oanwêzige grêfmonuminten. Op it âlde tsjerkhôf om de tsjerke hinne is de grêfkultuer njoggentjinde-iuwsk mei hurdstiennen grêfmonuminten yn in Fryske styl, mei palmetten, palmtakken en roubeammen. Ek binne der ferskate saaklik foarmjoune monuminten, guon al fan graniten, dy't sjen litte dat dit part fan it begraafplak noch oant fier yn de tweintichste iuw yn gebrûk is. Ek binne der noch resinte begraffenissen dien.
Op de earste útwreiding binne de grêfmonuminten ferlykber mei dy op it tsjerkhôf. Wol wurde hjir faker legere grêfstiennen brûkt, makke fan graniten en in saakliker styl. In protte grêfmonuminten hawwe hjir in râne rûn it grêf dy't by guon fol is mei tegels of dy't in dekplaat hawwe. Op de twadde útwreiding is de grêfkultuer sichtber dy't kenmerkend is foaral foar ein tweintichste iuw en begjin dizze iuw. Lege, brede grêfstiennen makke fan diverse granitensoarten, yn sommige gefallen oer meerdere graven, met een dekplaat over het graf. Sommige grafmonumenten zijn een heel persoonlijke keuze. Een aantal grafmonumenten zijn bijzonder vanwege het gebruikte materiaal, de vormgeving of symbolen. Op het kerkhof zijn er ook verschillende stoep- of grenspalen gebruikt als grafmonument. Krantenberichten laten zien dat er allerlei plaatselijke bekenden begraven zijn op Kortezwaag, zoals wethouder Rindert van Zinderen Bakker (ovl. 1927) en advocaat W. Jonkers (ovl. 1928). Deze bekende personen zijn direct verbonden met de geschiedenis van Kortezwaag en Gorredijk. Op de uitbreiding zijn ook diverse interessante grafmonumenten aanwezig en een graftrommel.
It begraafplak fan Koartswâg lit sjen hoe't in midsieuske tsjerkhôf him ûntwikkele ta moderne begraafplak. Dat de trije ferskillende soarten dielen fan it begraafplak noch gaaf bewarre bleaun binne, is bysûnder. Alde eleminten wurde faak oanpast of fuorthelle, mar dat is hjir net dien. Wol is it beplantingsplan út de jierren sechtich oanpast, mar net op negative wize. Inkele âldere ûnderdielen, lykas it lykhúske dat der wierskynlik stien hat en de beëiniging fan it tsjerkhôf oan de noard- en eastside, besteane net mear.
