Kortezwaach De Leijen
Kortezwaag waard al neamd as in selsstannich doarp yn 1315. De kapellyst út 1315 stelt dat der in kapel wie. Kortezwaag wie oarspronklik in boeredoarp. Yn 'e earste fermelding waard it plak Urasuagh neamd. It nammediel Ura lit sjen dat it heger lei as Langezwaag, doe Utrasuagh neamd. It nammediel 'suagh' ferwiist nei greidlân(en) dêr't fee hâlden waard. Yn 1496 waard de plaknamme skreaun as 'die Corte Swaech' en yn 1505 as 'Corteszwaege'.
Ald Kortswaag bestie út it midsiuwske wengebiet. Dit wie it gebiet om de tsjerke hinne oant Dekemastate. Jong Kortswaag ûntstie wierskynlik om 1600 hinne op it grûngebiet fan sathe 1, de Vogelsang-sathe, ek wol Veenherensathe neamd. Dit wie de tiid fan de grutte turfwinning. Hjirút ûntstie in buorskip oan de súdwestkant fan de Compagnonsvaart. Dit eastlike diel fan Kortswaag waard letter it doarp Oosterend.
De delsetting om de tsjerke hinne wie wierskynlik net de earste yn it gebiet. Dêrfoar wennen de Kortezwaagsters wierskynlik yn 'e Kortezwaagster 'finnen'. Omdat de seespegel leger wie, koene minsken noch op dizze dielen wenje. Letter waarden dizze leechlizzende greiden oerstreamd. Minsken waarden twongen om heger te wenjen, efter wat letter bekend wurde soe as de 'âlde dyk'. Dizze wetterdyk koe lykwols ek gjin ieuwen standhâlde. De delsetting waard dêrom ferpleatst nei it gebiet dêr't de Mariatsjerke stifte waard. Yn 'e Midsiuwen waard hjir in kapel boud ta eare fan Marije. Dizze kapel oerlibbe de Reformaasje en krige yn 1649 brânskildere ramen. De kapel waard yn 1723 troch Jacobus Stellingwerff ôfbylde as in goatyske tsjerke mei in klokketoer. De Hege Dijk waard fierder ferbettere om genôch feiligens te hawwen tsjin it bûtenwetter. Om ek beskerme te wurden tsjin it wetter op 'e hegere feangrûnen, bouden de boeren ek in dyk. Dit moat sawat west hawwe dêr't letter de Dwersfeart lei en dêr't no de dyk nei de rydskoalle fan Dekema leit.
Oan 'e ein fan 'e achttjinde iuw wie it âlde tsjerkegebou in ruïne wurden. Dit waard wierskynlik feroarsake troch de turfige ûndergrûn. De hjoeddeiske tsjerke waard boud yn 1797. It wie in halltsjerke sûnder toer. Yn 1896 wie der in grutte renovaasje en waard in toer boud. De gemeente droech hjir oan by. De ryksmonuminttsjerke (nasjonaal nûmer 31852) stiet op in lytse heuvel, omjûn troch in moai oanleine begraafplak. De tsjerke is op it stuit eigendom fan 'e Stichting Alde Fryske Tsjerken. Der binne gjin spoaren yn 'e tsjerkeflier dat minsken yn 'e tsjerke sels begroeven binne. Der binne resten fan in sarkofaachdeksel út 'e Midsiuwen ûnder de preekstoel. De krusen op it deksel litte sjen dat it ek as alterstien brûkt waard.
Gemeentebegraafplak De Leijen Kortezwaag
It gemeentlike tsjerkhôf fan Kortezwaag leit om de achttjinde-ieuske Mariakerk hinne, dy't op in terp leit. It tsjerkhôf bestiet út trije dielen. It 'âlde diel' en de twa útwreidings. It âlde diel leit direkt om it tsjerkegebou hinne. De âldste stiennen op it tsjerkhôf datearje út 1770 en 1773. It perseel wie om 1830 hinne wat grutter as 2.400 m². De klokketoer op it tsjerkhôf waard yn 1896 sloopt. Doe waarden op dit plak nije grêven makke. De klok leit no yn it klokkemuseum yn Asten, Noard-Brabân.
Yn 1938 hat de Herfoarme Tsjerke fan Kortswaag oerlis fierd oer in útwreiding en de oanlis fan in nij tsjerkhôf. Útwreiding efter it tsjerkhôf wie doe de meast logyske kar. Dit waard yn oktober 1939 úteinset. De wurksumheden oan it tsjerkhôf waarden útfierd yn it wurkfoarsjenningskema. It gie om in stripe efter it âlde tsjerkhôf. Acht lange rigen grêven waarden oanlein, allegear lâns paden. In brede stripe waard yn 'e midden frijlitten. De earste persoan dy't yn dit diel begroeven waard, wie soldaat Joachim Wijnstra, dy't yn 1940 by Ridderkerk ferstoar.
Yn 1964 krige de gemeente in plan om it tsjerkhôf fan Kortezwaag út te wreidzjen mei 1200 grêven. Om dit plan út te fieren wie 2,5 hektare lân nedich. Oan 'e noardkant waard in lang, smel stik oanlein mei in koarter, breder stik derachter. Om dizze dielen te ferheegjen, waard oan 'e súdkant in fiver útgroeven en oan 'e noardkant in lytse fiver pland foar sânwinning. In bysûnder ûnderdiel fan it ûntwerp wie dat der in urnentún yn tekene waard. Friesland krige pas yn 1973 syn earste krematoarium.
Yn febrewaris 1969 gie de gemeenteried akkoart mei de oernimming fan it tsjerkhôf. In bedrach fan 256.000 gûne waard beskikber steld foar de útwreiding. Yn 1970 waard de twadde útwreiding makke yn opdracht fan de Gemeentewurken fan 'e gemeente Opsterlân (seksje D en berneseksje). In grêffjild mei romte foar 720 grêven en in urnenmuorre waard oanlein. Yn 1978 waard in ferspriedingsfjild oanlein. Yn 2010 waard romte makke foar urnengraven. De hjoeddeiske situaasje fan it ferspriedingsfjild is noch oan 'e efterkant fan it terrein, krekt as yn it âlde ûntwerp.
Lokaasje yn it lânskip
De tsjerke stiet, lykas neamd, op in wat heger terrein. Iuwenlang wiene de tsjerke en it tsjerkhôf ûnderdiel fan in lange stripe huzen dy't Kortezwaag foarmen. De strjitte dêr't de tsjerke en it tsjerkhôf oan lizze, hjitte eartiids de Lijkweg. Tsjinoer de tsjerke lei de Kerklaan, mar dy is ferdwûn. Om 1830 hinne stiene der noch mar in pear huzen. Efter de tsjerke stiene in pear ienfâldige huzen en in pleats. Dy ferdwûnen doe't it gebiet útwreide waard.
Troch de ferskate útwreidings is it terrein no hast 3 hektare grut, wêrfan 1,3 hektare brûkt wurdt foar begraffenissen. Der is in parkearplak foar de tsjerke, dat in iepen útsicht op 'e tsjerke biedt. Yn it Lânbouplan foar it Bûtengebiet hat it terrein de oantsjutting "Begraafplak". Lytse perselen deromhinne binne bedoeld foar wen- of lânbougebrûk.
Bou en griene aspekten.
De ferskillende dielen fan it tsjerkhôf hawwe elk har eigen sfear. Benammen foar de lêste útwreiding is in soad enerzjy stutsen yn 'e beplanting, dy't noch te sjen is. Yn it âlde diel is allinnich in beukehage wichtich. Dizze is oanwêzich lâns it parkearplak, De Leijen en de noardeastkant fan it tsjerkhôf. It tsjerkhôf sels hat gjin beplanting. In wichtich byldbepalend elemint is de ferhege posysje fan it tsjerkhôf en alle grêfmonuminten dy't yn it gers steane of lizze.
De earste útwreiding krige in griener ûntwerp as it âlde diel om de tsjerke hinne. Der binne trije blombedden tusken fjouwer rigen grêven. Se hawwe lege planten en in oantal lytsere beammen. De grêven steane yn it gers. Oan 'e ein is in iepshage plante. Der binne strûken en beammen lâns it paad nei de lêste útwreiding. De beplanting is typysk foar de jierren sechtich. De iepshagen tusken de grêven binne ek typysk foar dy tiid. Der binne strûken lykas sniebal, duindoorn, mearblommenroas en dwerchmispel mei iken, rûge bjirken en swarte elzen dertusken. Yn it gebiet om de fivers hinne binne keazen foar geitewilch en lijsterbes. Ek binne der iken lâns de leanen. Dizze beplanting past goed by de boaiemtype. Guon fan 'e lege planten binne letter ferfongen troch ûnder oare rododendron.
Yn 'e tuskentiid binne der op ferskate lokaasjes nije beammen plante. Der is mear gebrûk makke fan bûkehagen, lykas yn 'e urnetún. De ferskate planten dy't keazen binne foar de útwreiding binne net mear oanwêzich. Underhâldsnormen binne oanpast en soms groeide it net goed. De hoemannichte taxus dy't doe plante waard, is der noch, mar is op guon plakken dea. Strûken en beammen groeiden natuerlik yn it kanaal. It doel fan it kanaal wie om te foarkommen dat minsken deryn sjogge. Dit is noch altyd it gefal, mar op guon plakken binne der iepen gebieten te sjen.
It tsjerkhôf is in moai foarbyld fan 'e ûntwikkeling fan griene aspekten op tsjerkhôven yn 't algemien. Fan in ienfâldige yndieling mei allinnich grien yn 'e râne fan it âlde stik, oant it brûken fan grien om de sichtlinen te fersterkjen, it byld nei binnen rjochte te hâlden en besikers privacy te jaan.
Typology fan 'e grêfmonuminten
Lykas neamd binne der trije dielen te ûnderskieden op it tsjerkhôf, dy't ek te sjen binne oan de oanwêzige grêfmonuminten. Op it âlde tsjerkhôf om de tsjerke hinne is de grêfkultuer njoggentjinde-ieusk mei hurdstiennen grêfmonuminten yn in Friese styl, mei palmetten, palmtakken en wylde beammen. Der binne ek ferskate saaklike monuminten, guon dêrfan al fan granyt makke, dy't sjen litte dat dit diel fan it tsjerkhôf noch yn gebrûk wie oant fier yn 'e tweintichste iuw. Der binne ek resinte begraffenissen west.
Op de earste útwreiding binne de grêfmonuminten fergelykber mei dy op it tsjerkhôf. Lykwols wurde hjir faker legere grêfstiennen brûkt, makke fan granyt en yn in mear saaklike styl. In protte grêfmonuminten hawwe hjir in râne om it grêf hinne, wêrfan guon fol binne mei tegels of in dekplaat hawwe. Op de twadde útwreiding is de grêfkultuer sichtber dy't karakteristyk is foar de lette tweintichste iuw en it begjin fan dizze iuw. Lege, brede grêfstiennen makke fan ferskate soarten granyt, yn guon gefallen oer meardere grêven, mei in dekplaat oer it grêf. Guon grêfmonuminten binne in tige persoanlike kar. In oantal grêfmonuminten binne bysûnder fanwegen it brûkte materiaal, it ûntwerp of symboalen. Op it tsjerkhôf binne ek ferskate stoepe- of grinspeallen brûkt as grêfmonuminten. Kranteberjochten litte sjen dat allerlei lokale ferneamden op Kortezwaag begroeven lizze, lykas wethâlder Rindert van Zinderen Bakker (ferstoarn 1927) en advokaat W. Jonkers (ferstoarn 1928). Dizze bekende minsken binne direkt ferbûn mei de skiednis fan Kortezwaag en Gorredijk. De útwreiding befettet ek ferskate nijsgjirrige grêfmonuminten en in grêftrom.
It tsjerkhôf fan Kortezwaag lit sjen hoe't in midsiuwske tsjerkhôf him ûntwikkele hat ta in modern tsjerkhôf. It feit dat de trije ferskillende soarten ûnderdielen fan it tsjerkhôf yntakt bewarre bleaun binne, is bysûnder. Alde eleminten wurde faak oanpast of fuorthelle, mar dat is hjir net dien. It beplantingsplan út 'e jierren sechtich is oanpast, mar net op in negative manier. Guon âldere ûnderdielen, lykas it mortuarium dat dêr wierskynlik stie en de ein fan it tsjerkhôf oan 'e noard- en eastkant, besteane net mear.
