1888: Earmehelp yn Opsterlân
Dizze kear sjogge wy nei earmehelp yn Opsterlân, en krije wy ynsjoch yn 'e drege libbensomstannichheden fan in ynvalide arbeider yn it lêste fearnsjier fan 'e njoggentjinde iuw. Oan 'e ein fan 'e jierren 1880 wie de ekonomyske krisis yn Nederlân (en de wrâld) op syn djiptepunt. Boppedat rûn de turfwinning yn Súdeast-Fryslân hast op syn ein. Grutte turfstakingen fûnen plak yn 1888 en 1890, wêrûnder ien by Nij Beets yn it lêste jier, mei in taspraak fan Domela Nieuwenhuis. Earmoede wie wiidferspraat, wat late ta in tanimmende fraach fan 'e befolking nei help om selsstannich te bliuwen.
Wetjouwing en organisaasje oangeande earmehelp
Yn 1854 kaam de Poor Relief Act yn wurking. Dizze stelde fêst dat de fokus fan earmehelp by de tsjerken lizze soe. In protte tsjerken hienen weeshuzen en earmenhuzen. Earmehuzen, ek wol diakenhuzen neamd, waarden brûkt om ûnderdak te bieden oan dyjingen dy't net foar harsels soargje koene. Yn dy tiid betsjutte earmehelp letterlik it fersoargjen fan 'e earmen troch ferdieling; it gie net oer it bestriden fan earmoede. Gemeenten spilen meastentiids allinich in oanfoljende rol.
In earmhûs bestie faak út lytse keamers, soms húsfeste in hiele famylje. Ferskate doarpen yn Opsterlân hienen sokke earmhuzen. Dy wiene yn Beetstersweach (Kerkepad Oost 18 en Hoofdstraat 79, de lêste boud yn 'e iere njoggentjinde iuw en sluten yn 1928), Terwispel (De Streek 79), Ureterp (oan De Feart), Langezwaag, en Gorredijk. Yn 1825 kocht de Joadske tsjerkeried in nijbougebou yn Gorredijk foar 250 gûne, lizzend oan 'e dyk oan 'e Trimbeets ûnder Terwispel, tsjinoer it plak dêr't letter de militêre plysjekazerne boud wurde soe. Dit gebou wie bedoeld foar behoeftige gesinnen. It earmhûs yn Ureterp naam earme minsken út 'e hiele gemeente op. Guon earmhuzen wiene allinnich bedoeld foar âldere iensume froulju of weesbern.
Feroarjende rollen: tsjerken, gemeenten en yndividuen
Oant 1898 hie elk doarp yn Opsterlân syn eigen aparte earmenhûs (bemanne troch frijwilligers). Mei de tiid naam de gemeente ek mear ferantwurdlikheden op har. Fan 1890 ôf wie der in algemien earmenhûs foar hiel Opsterlân. Fan dat stuit ôf wiene der trije ôfdielingen, dy't allegear ûnder it algemiene earmenhûs foelen. It earmenhûssysteem kin sjoen wurde as in foarrinner fan wat wy no kenne as de sosjale tsjinsten/WMO.
Ferienings yn Opsterlân dy't dwaande wiene mei earmenhelp wiene ûnder oaren de Feriening "Troch Arbeid te Ferbetterjen", Ofdieling Gorredijk (oprjochte yn 1895), de Algemiene Fâdijadministraasje, dy't de soarch foar Joadske earmen fan 1 jannewaris 1866 ôf oernaam, en de Feriening Jonge Dochters fan 'e Herfoarme Tsjerke yn Lippenhuzen (oprjochte yn 1899). Wy kenne ek partikuliere inisjativen dy't rjochte wiene op it ferbetterjen fan 'e libbensomstannichheden, lykas it wurkhelpprogramma, ûnder oaren laat troch woldieder P.W. Janssen. De folgjende wurkhelpprojekten waarden yn Opsterlân útfierd: in projekt súdeastlik fan Nij Beets, "Arbeid Endelt" súdwestlik fan Terwispel, "De Lange en Korte Ripen", en it projekt "Onder Wijnjeterp" fan 'e Trije Provinsjes. Oare ynstellingen dy't aktyf wiene yn 'e earmenhelp yn 'e gemeente Opsterlân wiene ûnder oaren de Cornelia Stichting (oprjochte yn 1915) en de Van Teyens Stichting (oprjochte yn 1858).
Feroarjende sicht op earmehelp: allinnich foar de wirklik behoeftigen
Untwikkelingen fan dy tiid, lykas yndustrialisaasje en it skeppen fan mear wurkgelegenheid, feroaren it perspektyf op earmenhelp. Yn 1870 waard de Earmewet oanpast: earme minsken dy't wurkje koenen, mochten gjin gebrûk mear meitsje fan aalmoezen of wurkhelpprogramma's. Nei 1870 wie it woldiedige diel fan 'e wet bedoeld om dyjingen te helpen dy't echt yn need wiene, lykas handikapten, siken, wezen, âlderein en allinnichsteande memmen. Oaren moasten har eigen brea fertsjinje. De stipe dy't oanbean waard bestie oer it algemien út klean, iten en medisinen, net út jild. En dit wie krekt wat soms lestich bleek foar guon, lykas bliken docht út it pleit fan Ebbel van der Velde om help en ferskate brieven út har korrespondinsje.
It fersyk om help fan skuonmakker Ebbel van der Velde
Ebbel van der Velde waard berne op 9 maaie 1831 yn Marum. Ebbel wie skuonmakker (ek wol arbeider neamd). Hy hie al ferskate tebeksetters yn syn libben meimakke. Yn 1872 ferstoar syn ienjierrige dochter. Syn frou Roelfke Randel, in arbeider fan berop, ferstoar op 23 septimber 1884 yn Siegerswoude. Sy wie 42 jier âld. Yn 1889 troude syn dochter Frouke mei Benne Linting út Marum, en se wennen oant 1892 by Ebbel.
Ebbel koe de einen net oaninoar knoopje mei syn wurk. Dêrom frege hy yn 1888 stipe oan by it earmehûs fan Siegerswoude, en úteinlik socht hy ek help by de boargemaster fan Opsterlân. Ebbel wie ynvalid, koe net op syn fuotten stean, en krige stipe. Hy woe ek jild om lear te keapjen foar syn skuonmakkerij. Syn tekst suggerearret dat hy him wis oan it trochsetten fan syn wurk wije woe, mar op dizze manier tsjinhâlden waard. Hy tocht ek dat it better wêze soe as hy syn wurk hielendal opjoech, sadat it doarp syn hiele soarch oernimme koe. It earmehûs wegere syn fersyk opnij, dat hy frege de boargemaster om help. De boargemaster wie wis soargen oer syn benearing: Ebbel soe ien fan 'e earsten wêze dy't help krije, sjoen syn drege situaasje. It is mooglik dat it pleatslike earmehûs besocht hat Ebbel nei Marum te ferpleatsen, dêr't hy berne wie. Dit wie in gewoane praktyk yn dy tiid. Ebbel ferstoar op 19 novimber 1893 yn Siegerswoude. Hy wie 63 jier âld.
Brieven
Hjirûnder steane de teksten út in oantal brieven út 1888
Tekst fan 'e brief oan it fersoargerskip
Beste bewakers fan 'e earmehuzen,
Ik nim kontakt mei jo op mei wat brieven, om't de tiid wer kommen is dat ik wat lear krije moat. Ik soe it jild der sels graach foar hawwe wolle. Want as ik mei jild kom, kin ik folle better lear krije, dat is myn ûnderfining. Oars tinkt Van de Hoek dat it foar de earmhûzen is en kin er dwaan wat er wol. Hy nimt dan de fertsjinsten. En sa kin ik de minsken net tefreden stelle. Ik soe graach wolle dat Veenstra it meinimt. Ik haw heard dat Lamberts Wimke net mear wol. Dat ik har graach foar deselde priis hawwe wol, want Vroukjen moat dochs altyd by my thús wêze, dus ik koe der maklik foar soargje.
Dyn allegearre, freon.
E vd Velde
Ebbels syn reaksje op 'e ôfwizing fan fâdijskip
Ik hoopje dat Jo Ealeard sa freonlik wêze sil om de Lord Guardians dizze brieven lêze te litten. Ik jou jo gjin skuld, mar ik jou harren wol de skuld, om't se beneamd binne om dit te dwaan wêr't ek... of help ferliend wurdt.
Dyn freon. E. vd Velde
De Wilp, 12 febrewaris 1988
Omdat ik Jo Ealearden om jild frege haw ynstee fan in briefke om it lear sels te keapjen, en fan wat ik hear, wurdt dit net takend. Ik wol gjin lear fan Vander Hoek, want dan soe ik skuon foar Vander Hoek meitsje moatte, en hy soe de winst nimme. Jo tinke dat ik wat jild fertsjinje soe, mar ik, in ûngelokkige man, kin der allinnich mar ûnder lije. Dus, as ik neat oars as in briefke krije kin, sil ik it fan Van Oosterbaan hawwe moatte, want Bos wol it net dwaan. Mar ik hoopje dat dit de lêste kear is mei in briefke, en ik sil it opnij beskôgje, want dit kin net trochgean. Ik kin sels net rinne, en ik kin net libje sûnder dat myn dochter altyd omrint. Dus, ik sil net twongen wurde om in man te finen om foar my te rinnen, en dat kin ik net dwaan. Mar ik sil oare regelingen meitsje, net mei de Hearen fan 'e Wachters. Mar ik sil heger gean. Ik wit goed wat der yn 'e geast fan 'e Heare omgiet. Ik haw tsien jier tsjinne en wit dat myn paspoart oanjout wat in ûngelokkich persoan fertsjinnet, en ik sil der ris nei sjen. Wêrom stjoere jo my dit briefke net no? De karre is hjoed ûnderweis, en ik bin twongen om moarn in man nei Dragten te stjoeren. Ik kin net allinnich wêze; ik kin net allinnich stean. Mar de hearen wolle net komme om my te sjen. Mar ik sil sjen oft der noch rêding yn 'e wrâld is foar in ûngelokkich persoan. Ik bin dapper en ree om mysels te helpen mei in bytsje help, en ik doch altyd mear as ik kin. It is noch altyd net genôch. Mar ik sil de dochter ombefelje en mysels reparearje litte. En dan kin it barre dat ik de skuonmakkerswinkel dêrhinne ferpleats, dan kin it doarp my folslein stypje. Eare. As it net myn bedoeling is, bin ik der mear yngeand mei as ik soms wêze kin. Want de dokter sels sei tsjin my dat ik folle te stiif siet, mar ik tink, as ik wat dwaan kin, sil ik it gewoan moatte. Mar no moat ik tinke, wat as der gjin rou mear om my is? Want no bin ik wer allinnich yn dizze tiid, en it minste kin my net oerkomme as ik noch ûngelokkiger wurd. En no freegje ik jo Eareleden om it lear te ûntfangen, in brief fan de hear Oosterbaan.
Brief fan 'e boargemaster oan 'e fâdij fan 'e earmen
Beetstersweach, 4 oktober 1888
Hjoed kaam Ebbel van der Velde, in ynwenner fan Siegerswoude en swier ynvalide, by my mei in driuwend fersyk om ekstra help. Neffens him is er sûnder syn eigen skuld sa ûngelokkich wurden. Foar safier't ik sjen kin, is ... ien fan 'e earsten dy't holpen wurde koe, dus jo sille my grif tastean him oan jo oan te rieden en, as it mooglik is, him te helpen.
De boargemaster fan Opsterlân
Ofbyldingegalerij
