Beetstersweach Gealeane
Beetstersweach ûntstie yn 'e Midsiuwen. Lange tiid wie Beets, no Oud Beets, grutter as Beetstersweach. Hjir stie eartiids de Gertrudiskerk, in midsiuwske tsjerke dy't wierskynlik yn 'e tolfde iuw boud is. Letter waard op itselde plak de Adelskerk boud. Sawol (Oud) Beets as Beetstersweach lizze op in sânrêch, wat in gaadlik plak wie foar bewenning.
Yn 'e sechstjinde iuw festigen in protte rike ynvestearders yn turfwinning har yn Beetstersweach. Se bouden yn totaal alve bûtenhûzen en nei 1850 plante se op grutte skaal bosken. Nei de Frânske tiid waard Beetstersweach de haadstêd fan Opsterlân, mar mei sawat 700 ynwenners om 1840 hinne wie it net de grutste stêd. Oan 'e ein fan 'e achttjinde iuw hie Beetstersweach him ûntwikkele ta it haaddoarp binnen de gemeente en hie op dat stuit de grutste kluster fan bûtenhûzen yn Noard-Nederlân.
Op it plak fan 'e Martenstsjerke stie eartiids in midsiuwske tsjerke, krekt as yn Oud Beets, mar dêr is net folle oer bekend. Yn 1803-1804 waard de hjoeddeiske tsjerke boud op 'e fûneminten fan 'e âldere tsjerke. Yn 'e tsjerke binne noch ferskate grêfstiennen út it begjin fan 'e santjinde iuw te sjen, wêrûnder dy fan 'e famylje Fockens. Der is ek in grêfkelder fan 'e famylje Van Teijens. Fan 'e njoggentjinde iuw ôf waarden in protte aadlike ynwenners om 'e tsjerke hinne begroeven, wêrfan de namme Van Harinxma thoe Slooten it bekendst is. Op it tsjerkhôf fan 'e Martenstsjerke is te sjen dat tal fan rike en aadlike famyljes Beetstersweach as harren thúsplak hiene. Ek yn Oud Beets binne in protte grêven bewarre bleaun, lykas de grêfkelders fan Van Lynden, Scheltinga en Lycklama à Nijeholt. Wat bysûnder is, is dat op dit tsjerkhôf in byldhouwde ingel waakt oer it famyljegrêf fan 'e famylje Van Harinxma.
Gemeentebegraafplak Gealeane
It oantal ynwenners fan Beetstersweach bleau lange tiid ûnder de 1000, dat it wie noch tastien om om de tsjerke hinne te begraven. Om 1940 hinne wie der te min romte op it tsjerkhôf. Nei 1940 waarden benammen begraffenissen dien yn besteande grêven. Yn 1937 hie de gemeente in nij tsjerkhôf opnommen yn in útwreidingsplan. Yn 1938 wie in ûntwerp foar in nij tsjerkhôf klear. Yn septimber 1942 besleat de gemeente in stik lân fan 9.000 m² te keapjen westlik fan 'e dyk Beetstersweach-Boarnbergum. De oarloch betsjutte dat de bou net fuortendaliks begjinne koe; dit begûn pas nei de oarloch. It tsjerkhôf waard wierskynlik yn 1946 stifte en yn 1948 yn gebrûk nommen. 500 grêven waarden oanlein. It ûntwerp, in healrûnte dy't troch in paad yn twaen ferdield is, wie modern. Net alle grêven leine oan 'e paden. Efter de yngong is in romte dêr't minsken ôfskied nimme kinne fan 'e ferstoarne.
Twa krúspaden ferdielden de healsirkel yn seis aparte seksjes. Oan 'e efterkant, doe noch bûten it tsjerkhôf, stie in mortuarium. Mei lettere útwreidings kaam dit sintraaler op it terrein te lizzen.
De earste útwreiding fûn plak yn 'e jierren '70. De romte oan 'e bûtenkant fan 'e earste sirkel waard yn gebrûk nommen. In nij paad waard oanlein 18 meter fan it earder oanleine paad yn deselde foarm. Ek waarden ferskate krúspaden oanlein, wêrtroch't 4 nije seksjes ûntstienen. De útwreiding makke ek romte foar bernegrêven en in urnenmuorre. Yn 'e jierren '80 waard in twadde, folle gruttere útwreiding makke mei romte foar mear grêven. Yn 2001 wie der noch in útwreiding. Oan 'e efterkant waard mear lân oankocht. In ferlykbere sirkel waard ûntwurpen mei mear romte foar grêven. De earste grêven op dit stik waarden yn 2004 útjûn. Ek waard in tsjinstgebou boud. It totale oerflak fan it tsjerkhôf beslacht no sawat 15.000 m².
Bou en griene aspekten
It tsjerkhôf oan de Gealeane is omjûn troch bosk en hat in sletten en sterk grien karakter. It boskige karakter fan it gebiet wurdt wjerspegele yn it uterlik fan it tsjerkhôf: der binne willekeurich ferspraat beammen en groepkes beammen. Dit skept in natuerlik karakter. De yngong fan it tsjerkhôf hat in fjouwerkant mei twa treurjende beuken oan de linkerkant. Yn it ferline stiene de treurjende beuken oan beide kanten fan it paad, mar de rjochter treurjende beuken binne in pear jier lyn stoarn. Der binne gjin nije plante. De koarte haadleane is ek oanpast. Yn it ferline stiene der oan beide kanten grutte ipsen, dy't ferfongen binne troch kolomfoarmige beuken.
Om it foarplein hinne binne lege, ivich griene strûken plante, dy't ek yn 'e winter in grien byld jouwe. Ek binne der in pear ienjierrige planten plante. Tusken de kolomfoarmige beuken binne beukenhagen plante, wat in better sicht jout op 'e grêfplakken oan beide kanten. By de krúspunten binne noch in pear iikbeammen te sjen. Dit jout in mear mingd byld as earder. Oan 'e bûtenkanten steane ferskate iken. Mooglik binne se in oerbliuwsel fan it eardere bosk. Dit is ek te sjen yn 'e útwreiding fan 2001, dêr't in besteande boskleane yn it gehiel yntegrearre is. De rigen iken binne hjir in oantinken oan. Dit jout it tsjerkhôf in 'noflik útsicht'.
Der stiet in swarte walnoot foar it mortuarium en deromhinne steane ûnder oare in hazelnoot en in cotoneaster. Dit kinne oerbliuwsels wêze fan in eardere beplanting. Tusken it âldere diel en de útwreiding binne ek hagen en gebieten opfold mei snoeide iuw. De útwreiding sels is lykwichtiger. De lêste útwreiding slút oan by it sirkelmotyf. De rânen fan 'e sirkels wurde fersterke troch bûkehagen, dy't troch de boskleane trochkrúst wurde. De haadleane fan 'e útwreiding hie oan beide kanten sierappelbeammen dy't net goed woartele. De soarte boaiem kin hjirby in rol spile hawwe. Se binne no ferfongen troch kolomfoarmige bûken. De grêven yn 'e grêffjilden lizze yn it gers. De haadpaden binne bedutsen mei skelpen. Guon paden binne net stevich, troch yntinsyf gebrûk en om't der wetter bliuwt stean. It fariearre grien en de lokaasje hawwe in grutte oantrekkingskrêft foar allerhanne bisten, wêrûnder allerhanne fûgels. Tichtby it âlde diel fan it tsjerkhôf is yn in hoeke in seksje foar urnegrêven makke. Ek binne der twa urnenmuorren op dizze lokaasje.
Typology fan 'e grêfmonuminten
Begraafplak Gealeane hat in ferskaat oan grêfmonuminten út 'e lette tweintichste iuw, dy't fanwegen har materiaal, ûntwerp of fakmanskip fan bysûnder lokaal kultuerhistoarysk belang binne. De âldste grêfmonuminten binne te finen yn 'e foarste seksjes, yn 'e sirkel dy't earst yn gebrûk naam waard. It grutste part fan 'e grêfmonuminten yn Beetstersweach binne noch frij jong. Der binne in pear nijsgjirrige grêfmonuminten út 'e jierren 1950, 1960 en 1970. Guon hawwe Friese teksten, oaren hawwe moaie symboalen. De histoarysk weardefolste en nijsgjirrichste grêven binne te finen yn it earste diel dat oanlein waard. De grêfkultuer yn dit diel past by de oergong dy't yn 'e earste helte fan 'e tweintichste iuw yn gong set waard. It ûntwerp is saaklik, faak makke fan swart granyt en net mear fan blauwe stien.
Der is gjin ynformaasje fûn oer wichtige of ferneamde minsken dy't direkt keppele wurde kinne oan de groei fan Beetstersweach nei de oarlochsjierren (der binne guon op it tsjerkhôf oan de Martenstsjerke). It tsjerkhôf jout in goed byld fan 'e ûntwikkeling fan 'e grêfkultuer fan 1950 oant no.
