Beetstersweach Gealeane
Beetstersweach ûntstie yn 'e Midsiuwen. Lange tiid wie Beets, no Oud Beets, grutter as Beetstersweach. Eartiids stie hjir de Gertrudiskerk, in midsiuwske tsjerke wierskynlik boud yn 'e tolfde iuw. Letter waard op itselde plak de Adelskerk boud. Sawol (Oud) Beets as Beetstersweach lizze op in sânrêch, wat it in gaadlike lokaasje makke foar bewenners.
Yn 'e sechstjinde iuw festigen in protte rike ynvestearders yn turfwinning har yn Beetstersweach. Se bouden net minder as alve bûtenhûzen en stiften nei 1850 wiidweidige bosken. Nei de Frânske tiid waard Beetstersweach de haadstêd fan Opsterlân, mar mei sawat 700 ynwenners om 1840 hinne wie it net de grutste stêd. Tsjin 'e ein fan 'e achttjinde iuw hie Beetstersweach him ûntwikkele ta it wichtichste doarp binnen de gemeente en hie it doe de grutste kluster fan bûtenhûzen yn Noard-Nederlân.
Krekt as yn Ald Beets stie eartiids in midsiuwske tsjerke op it plak fan 'e Martenstsjerke, mar dêr is net folle oer bekend. De hjoeddeiske tsjerke waard boud yn 1803-1804 op 'e fûneminten fan 'e âldere tsjerke. Ferskate grêfstiennen út it begjin fan 'e santjinde iuw binne noch te sjen yn 'e tsjerke, wêrûnder dy fan 'e famylje Fockens. Der is ek in grêfkelder fan 'e famylje Van Teijens. Fan 'e njoggentjinde iuw ôf waarden in protte aadlike ynwenners om 'e tsjerke hinne begroeven, wêrfan de bekendste de famylje Van Harinxma thoe Slooten is. It tsjerkhôf fan 'e Martenstsjerke lit sjen dat ûntelbere rike en aadlike famyljes Beetstersweach harren thús neamden. Ek yn Ald Beets binne in protte grêven bewarre bleaun, lykas de grêven fan Van Lynden, Scheltinga en Lycklama à Nijeholt. Opmerklik is dat in byldhouwde ingel waakt oer it grêf fan 'e famylje Van Harinxma op dit tsjerkhôf.
Gemeentebegraafplak Gealeane
It ynwennertal fan Beetstersweach bleau lange tiid ûnder de 1.000, sadat begraffenissen om de tsjerke hinne noch tastien wiene. Om 1940 hinne waard it tsjerkhôf te lyts. Dêrnei waarden benammen begraffenissen dien yn besteande grêven. Yn 1937 naam de gemeente in nij tsjerkhôf op yn in útwreidingsplan. Yn 1938 wie in ûntwerp foar it nije tsjerkhôf klear. Yn septimber 1942 besleat de gemeente in stik lân fan 9.000 m² westlik fan 'e dyk Beetstersweach-Boarnbergum te keapjen. De oarloch foarkaam dat de bou fuortendaliks begûn wurde koe; it begûn pas nei de oarloch. It tsjerkhôf waard wierskynlik yn 1946 stifte en yn 1948 iepene. Dêr waarden 500 grêven oanlein. It ûntwerp, in healsirkel dy't troch in paad yn twaen skieden wurdt, wie modern. Net alle grêven leine lâns de paden. Efter de yngong is in romte dêr't minsken ôfskied nimme kinne fan 'e ferstoarne.
Twa krúspaden ferdielden de healsirkel yn seis aparte seksjes. Oan 'e efterkant, doe noch bûten it tsjerkhôf, stie in lyts mortuarium. Lettere útwreidings ferpleatsten it sintraler op it terrein.
De earste útwreiding fûn plak yn 'e jierren '70. De romte oan 'e bûtenkant fan 'e earste sirkel waard yn gebrûk nommen. In nij paad waard oanlein 18 meter fan it earder oanleine paad, neffens itselde patroan. Ferskate krúspaden waarden ek tafoege, wêrtroch't fjouwer nije perselen ûntstienen. De útwreiding foege ek romte ta foar bernegrêven en in urnenmuorre. Yn 'e jierren '80 waard in twadde, folle gruttere útwreiding boud, wêrtroch't romte wie foar mear grêven. Yn 2001 wie der noch in útwreiding. Oan 'e efterkant waard mear lân oankocht. In ferlykbere sirkel waard ûntwurpen mei mear romte foar grêven. De earste grêven yn dit diel waarden yn 2004 tawiisd. Ek waard in tsjinstgebou boud. It totale oerflak fan it tsjerkhôf beslacht no sawat 15.000 m².
Bou en griene aspekten
It tsjerkhôf op Gealeane is omjûn troch bosk en hat in ôfsûnderlik en weelderich grien karakter. De boskrike aard fan it gebiet wurdt wjerspegele yn it uterlik fan it tsjerkhôf: beammen en klusters fan beammen binne willekeurich ferspraat. Dit skept in natuerlik karakter. De yngong fan it tsjerkhôf hat in fjouwerkant mei twa treurjende beuken oan 'e lofterkant. Treurjende beuken stiene eartiids oan beide kanten fan it paad, mar de rjochterbeuken binne in pear jier lyn stoarn. Der binne gjin nije plante. De koarte haadleane is ek opnij ûntwurpen. Grutte ixusbeammen stiene eartiids oan beide kanten, mar dizze binne ferfongen troch kolomfoarmige beuken.
Om it foarplein hinne binne lege, ivich griene strûken plante, wat sels yn 'e winter in griene útstrieling jout. Der binne ek ferskate ienjierrige planten plante. Tusken de kolomfoarmige beuken binne beukehagen plante, wat in better sicht jout op 'e grêfgebieten oan beide kanten. In pear iikbeammen binne noch te sjen lâns de krúspaden, wat in mear mingd uterlik skept as foarhinne. Oan 'e bûtenste rânen groeie ferskate iken, mooglik in oerbliuwsel fan it eardere bosk. Dit is ek dúdlik yn 'e útwreiding fan 2001, dêr't in besteande boskleane yn 'e struktuer opnommen is. De rigen iken binne in oantinken oan dit ferline, wat it tsjerkhôf in noflik útsicht jout.
In swarte walnootbeam stiet foar it mortuarium, en deromhinne groeie ûnder oare in hazelnootbeam en in cotoneaster. Dit kinne oerbliuwsels wêze fan in eardere beplanting. Tusken it âldere diel en de útwreiding binne hagen en gebieten ek opfold mei snoeide iuw. De útwreiding sels is lykwichtiger. De lêste útwreiding folget it sirkelfoarmige motief. De rânen fan 'e sirkels wurde fersterke troch bûkehagen, trochsnien troch de boskleane. De haadleane fan 'e útwreiding hie oan beide kanten sierappelbeammen dy't har net goed fêstige hiene. De boaiemtype kin hjir in rol yn spile hawwe. Se binne no ferfongen troch kolomfoarmige bûken. De grêven yn 'e grêfplakken lizze yn it gers. De haadpaden binne bedutsen mei skelpen. Guon paden binne net stabyl fanwegen yntinsyf gebrûk en stilsteand wetter. It ferskate grien en de lokaasje binne tige oantreklik foar allerlei bisten, ynklusyf fûgels. Tichtby it âlde diel fan it tsjerkhôf is yn in hoeke in seksje foar urnenbegraffenissen makke. Op dizze lokaasje steane ek twa urnenmuorren.
Typology fan 'e begraffenismûnen
It Gealeane-tsjerkhôf hat in ferskaat oan grêfstiennen út 'e lette tweintichste iuw, dy't fanwegen har materiaal, ûntwerp of fakmanskip fan bysûndere lokale kultuerhistoaryske betsjutting binne. De âldste grêfstiennen lizze yn 'e foarste seksjes, yn 'e sirkel dy't foar it earst yn gebrûk naam waard. It grutste part fan 'e grêfstiennen yn Beetstersweach binne relatyf resint. Der binne ferskate nijsgjirrige grêfstiennen út 'e jierren 1950, 1960 en 1970. Guon hawwe Friese ynskripsjes, oaren hawwe prachtige symboalen. De histoarysk weardefolste en nijsgjirrichste grêven binne te finen yn it earste boude diel. De begraffeniskultuer yn dit diel reflektearret de oergong dy't yn 'e earste helte fan 'e tweintichste iuw begûn. It ûntwerp is funksjoneel, faak makke fan swart granyt ynstee fan blauwe stien.
Der is gjin ynformaasje fûn oer wichtige of bekende persoanen dy't direkt keppele wurde kinne oan de groei fan Beetstersweach nei de oarlochsjierren (hoewol't der ynformaasje wol is op it tsjerkhôf oan de Martenstsjerke). It tsjerkhôf biedt in goed oersjoch fan 'e ûntwikkeling fan 'e begraffeniskultuer fan 1950 oant no.
