Beetstersweach Gealeane
Beetstersweach ûntstie yn de midsieuwen. Lange tiid wie Beets, tsjintwurdich Ald Beets, grutter as Beetstersweach. Hjir stie earder de Gertrudistsjerke, in midsieuske tsjerke dy’t nei alle gedachten yn de tolfte iuw boud waard. Letter waard op itselde plak de Adelstsjerke boud. Sawol (Ald) Beets as Beetstersweach lizze op in sânrêch, wat in gaadlik plak wie foar bewenning.
Yn de sechstjinde iuw festigen in soad rike investearders fan de feanûntginning harren yn Beetstersweach. Sy bouden yn totaal mar leafst alve lânhuzen en leine nei 1850 op grutte skaal bosken oan. Nei de Frânske tiid waard Beetstersweach de haadplak fan Opsterlân, mar wie mei likernôch 700 ynwenners om 1840 hinne net de grutste plak. Oan it ein fan de achttjinde iuw hie Beetstersweach him ûntwikkele ta it foarnaamste doarp binnen de gemeente en besiet doe it grutste kluster bûtenhuzen yn Noard-Nederlân.
Op it plak fan de Martenskerk stie foarhinne krekt as yn Ald Beets ek in midsieuske tsjerke, mar hjiroer is net folle bekend. Yn 1803-1804 waard de hjoeddeiske tsjerke boud op de fundearring fan de âldere tsjerke. Yn de tsjerke binne noch diverse grêfsarken te sjen út it begjin fan de santjinde iuw, wêrûnder fan famylje Fockens. Ek is der in grêfkelder oanwêzich fan famylje Van Teijens. Rûnom de tsjerke waarden fan de njoggentjinde iuw ôf in protte aadlike ynwenners begroeven, wêrfan de namme Van Harinxma thoe Slooten it bekendst is. Oan it tsjerkhôf fan de Martenskerk is te sjen dat talloze rike en aadlike famyljes Beetstersweach as thúshaven hienen. Ek yn Ald Beets binne der noch in protte grêven bewarre bleaun, lykas de grêfkelders fan Van Lynden, Scheltinga en Lycklama à Nijeholt. Byzonder is dat op deze begraafplaats een gebeeldhouwde engel waakt over het familiegraf van familie Van Harinxma.
Gemeentlike begraafplak Gealeane
It ynwennertal fan Beetstersweach bleau noch lange tiid ûnder de 1000, dus it wie noch altyd tastien om rûnom de tsjerke te begraven. Rûnom 1940 ûntstie der te min romte op it tsjerkhôf. Nei 1940 waarden der foaral bysettings dien yn al besteande grêven. Yn 1937 hie de gemeente in nij begraafplak opnommen yn in útwreidingsplan. Yn 1938 lei der in ûntwerp klear foar in nij begraafplak. Yn septimber 1942 besluet de gemeente in stik grûn fan 9.000 m² te keapjen ten westen fan de wei Beetstersweach-Boarnburgum. De oarloch soarge derfoar dat men net direkt starte koe mei de oanlis, dit kaam pas nei de oarloch op gong. It begraafplak is wierskynlik yn 1946 stifte en waard yn 1948 yn gebrûk nommen. Der waarden 500 grêven ynrjochte. It ûntwerp, in heale sirkel troch midden dield troch in paad, wie modern. Net alle grêven leinen oan de paden. Efter de yngong is in romte opnommen dêr't ôfskie nommen wurde kin fan de ferstoarne.
Twa dwerspaden ferdielden de healve sirkel op yn seis aparte fakken. Achteroan stie, doe noch bûten it begraafplak, in baarhúske. By lettere útwreidingen kaam dit sintraler op it terrein te lizzen.
De earste útwreiding fûn plak yn de jierren ’70 fan de tweintichste iuw. De romte oan de bûtenkant fan de earste sirkel waard yn gebrûk nommen. Der waard in nij paad oanlein op 18 meter fan it earder oanleine paad yn deselde foarm. Ek waarden der inkele dwerspaden oanlein, wêrtroch der 4 nije fakken ûntstienen. Mei de útwreiding waard der ek romte foar bernegrêven en in urnenmuorre makke. Yn de jierren ’80 fan de tweintichste iuw waard der in twadde, folle gruttere útwreiding makke mei romte foar mear grêven. Yn 2001 wie der opnij in útwreiding. Der waard mear grûn kocht oan de efterkant. Der waard in soartgelikense sirkel ûntwurpen mei mear romte foar grêven. De earste grêven op dit diel waarden útjûn yn 2004. Ek waard der in tsjinstgebou boud. It totale oerflak fan de begraafplak beslacht no sa’n 15.000 m².
Oanlizzen en griene aspekten
It begraafplak oan de Gealeane is omjûn troch bosk en hat in besletten en sterk grien karakter. It boskrike fan de omjouwing is werom te sjen yn it uterlik fan it begraafplak: der steane willekeurich fersprate beammen en beamgroepen. Dit soarget foar in natuerlik karakter. De yngong fan it begraafplak hat in plein mei oan de linkerkant twa treurbeuken. Eartiids stiene de treurbeuken oan beide siden fan it paad, mar de rjochter treurbeuken binne inkelde jierren lyn dea gien. Der binne gjin nije plante. Ek is de koarte haadlaan oanpast. Eartiids stiene der lâns oan beide siden grutte taksussen, dy binne ferfongen troch pyldersbeuken.
Rûnom it foarplein binne lege, grienbliuwende strûken plante, dy't ek yn de winter soargje foar in grien byld. Ek binne der inkele ienjierrige planten plante. Tusken de pyldersbeammen binne boekhagen plante, wat soarget foar mear sicht op de grêfflakten oan beide kanten. Der binne noch inkele taksussen te sjen by de dwerspaden. Dit soarget foar in mingder byld as earder. Oan de bûtekanten steane ferskate iken. Se binne mooglik noch in oerbliuwsel fan it eardere bosk. Dit is ek te sjen by de útwreiding fan 2001, dêr't in besteande bosklaan opnommen is yn it gehiel. De rigen iken herinnerje dêr noch oan. Dit jout it begraafplak in 'noflik trochzicht'.
Der stiet in swarte walnoot foar it baarhûske en rûnom steane ûnder oare in hazzenút en cotoneaster. It kin wêze dat dit oerbliuwsels binne fan in eardere oanplant. Tusken it âldere diel en de útwreiding binne ek hagen en flakken ynfold mei snoeide taksus. De útwreiding sels is mear yn lykwicht. De lêste útwreiding slút by it sirkelmotyf oan. De rânen fan de sirkels wurde fersterke troch boekehagen, trochkrúst troch de bosklaan. De haadlaan fan de útwreiding hie oan beide kanten sierappelbeamkes dy't net goed oanslein binne. De grûnsoarte spilet hjirby mooglik in rol. Se binne no ferfongen troch pylderebeuken. De grêven op de grêffelden lizze yn it gers. De haadpaden binne bedekt mei skulpen. Guon paden binne net stevich, troch yntinsyf gebrûk en omdat der wetter bliuwt stean. It ôfwikseljende grien en de lizzing hat in grutte oantrekkingskrêft op allerhande dieren, wêrûnder allerhande fûgels. Tichtby it âlde diel fan it begraafplak is yn in hoeke in gedielte foar urnegrêven oanlein. Ek steane der op dit plak twa urnemueren.
Typology fan de grêfmonuminten
Begraafplak Gealeane hat in úteinrinnende samling fan let tweintichste-ieuske grêfmonuminten, dy’t fanwegen it materiaal, de foarmjouwing of bewurking benammen fan lokaal kultuerhistoarysk belang binne. Yn de foarste fakken binne de âldste grêfmonuminten te finen, yn de sirkel dy’t as earste yn gebrûk nommen waard. It grutste part fan de grêfmonuminten op Beetstersweach is noch frij jong. Der binne inkele nijsgjirrige grêfmonuminten te finen út de jierren ’50, ’60 en ’70. Guon hawwe Fryske teksten, oaren hawwe fraaie symboalen. De meast histoarysk weardefolle en nijsgjirrige grêven binne te finen op it earst oanleine diel. De grêfkultuer op dit gedielte past by de oergong dy’t yn gong set waard yn de earste helte fan de tweintichste iuw. De foarmjouwing is saaklik, faak makke fan swart graniten net mear fan hurdstien.
Der is gjin ynformaasje fûn oer wichtige of bekende persoanen dy't direkt keppele wurde kinne oan de groei fan Beetstersweach nei de oarlochsjierren (dy binne der wol op it tsjerkhôf by de Martenskerk). It begraafplak jout in goed byld fan de ûntwikkeling fan de grêfkultuer fan 1950 oant no.
