Tynje
Lykas Nij Beets is Tynje ûntstien út 'e opkomst fan turfwinning. De earste turfwinning waard hjir om 1750 hinne útfierd. Om 1850 hinne wiene der al wat gebouwen boud lâns de Breewei en de Rolbrêgedyk. Earder wie yn itselde gebiet ek in doarp ûntstien, it no ferlerne doarp Rijp. Doe't it foar it earst ûntstie, wie Tynje noch ûnderdiel fan Terwispel, in midsiuwsk lânboudoarp mei in eigen tsjerke. It Klokmêd, in oare lokaasje by Tynje dêr't eartiids in tsjerke stien hat, is ek bekend. Tufsteenfragminen fan in âlde tsjerke binne fûn, en der wie in ferlitten midsiuwsk tsjerkhôf.
Doe't minsken om 1850 hinne begûnen mei it drûchlizzen fan it gebiet, waard it lân omfoarme ta greidlân. Dit late ta in rappe groei yn Tynje. Yn 1890 waard in lytse herfoarme tsjerke boud oan it Ripenkanaal. It tsjerkhôf fan Tynje, oprjochte yn 1895, wie it earste iepenbiere tsjerkhôf yn 'e gemeente. Foardat it tsjerkhôf iepene waard, waarden de bewenners yn Terwispel begroeven. Nei 1915 waard Tynje in selsstannich doarp en naam Terwispel yn ynwennertal yn.
Gemeentebegraafplak Tynje
It iepenbiere tsjerkhôf fan Tynje, oan de Breewei 27, waard stifte yn 1894. De gemeente Opsterlân kocht in stik lân dat earder heafjild wie. De klokketoer waard ek yn dat jier boud. It tsjerkhôf waard ûntwurpen troch gemeentearsjitekt Halbertsma. De formele iepening wie op 1 april 1896. It tsjerkhôf hat in tige romme yngong mei in ovale fiver. De grûn út 'e fiver waard brûkt om it grûnnivo te ferheegjen. It tsjerkhôf bestiet út trije seksjes: in fiver mei in oarlochsmonumint, it earste grêfplak mei in klokketoer, en it twadde grêfplak mei de kolumbaria- en urnegrêven oan 'e fierste ein. Oan beide kanten fan 'e fiver waarden paden oanlein dy't nei it grêfplak liede. Rjochts fan 'e yngong waard in koetshûs boud. It tsjerkhôf sels waard yn twaen dield troch in paad troch it midden. Letter waard hjir in klokketoer pleatst.
Yn 1922 diene de pleatslike belangegroep in fersyk yn foar de bou fan in opslachfoarsjenning foar de lykwein. Dit gebou waard boud efter it besteande hûs rjochts fan 'e yngong. De Tijnje Hearse Feriening betelle de kosten. Yn 1936 waard mei in oerheidssubsydzje, finansierd troch in wurkgelegenheidsprojekt, de yngong fan it tsjerkhôf renovearre en it hek pleatst. It âlde tsjerkhôf waard doe ferhege en nije beplantings waarden tafoege: tal fan beammen en strûken, lykas rododendrons, appelbeammen, hulst en seringen, waarden plante om it tsjerkhôf te ferbetterjen.
Yn 1940 waard in monumint ûntbleate foar twa fallen doarpsbewenners. Jeen Jeninga en Klaas Idzerda stoaren op Grebbeberg. Se lizze begroeven op it militêre tsjerkhôf fan Grebbeberg. Neist de betinkingsplakken mei in ynskripsje en harren nammen steane oan beide kanten fan it monumint twa brutsen pylders, dy't it libben symbolisearje fan twa minsken dy't abrupt ûnderbrutsen waarden.
Yn 1941 kocht de gemeente lân eastlik fan it tsjerkhôf om it út te wreidzjen. Fan 'e 624 grêven wiene der noch 40 beskikber. De wetterrin om it nije diel fan it tsjerkhôf waard doe ek groeven. Yn dit nije diel waarden de grêven sûnder paden oanlein, krekt as yn it âlde diel, mar mei mear romte dertusken. Yn 1971 waard in kapasiteitsberekkening makke. Der wiene 70 beskikber yn it âlde diel en 12 yn 'e útwreiding. Der waard rûsd dat dit nochris 10 oant 12 jier romte soe jaan. Yn 1981 waarden plannen makke foar in oare útwreiding, útgeande fan 440 grêven en 36 bernegrêven. Yn 1982 waard it nije diel fan it tsjerkhôf, dat romte makke foar 476 grêven, oanlein mei planten.
Yn 2003 waard in oanfraach yntsjinne foar in urnenbegraafplak. De beplanting, besteande út buksbeammen, hortensia's en beammen, waard útfierd troch de Pleatslike Belangenferiening. Yn 2009 waard de urnenmuorre boud, foar in part finansierd troch de Pleatslike Belangenferiening. Njonken dizze urnenmuorre waard romte reservearre foar urnegrêven. Yn 2007 waard it klokkeframe opknapt troch de klokke- en keunstgieterij Reiderland. De houten planken waarden doe mei sink beklaaid. De klok dy't deryn hinget, waard yn 1952 levere troch klokkemakker Jacobus van Bergen út Midwolda, nei't de âldere klok yn 'e oarloch troch de besettingsmacht yn beslach naam wie. Oan 'e noardkant fan it begraafplak waard in nij wenwyk ûntwikkele, wêrfanút ek in nije tsjinstyngong boud waard. Yn 2015 waard in modern hek pleatst tusken it foarste diel mei de fiver en it begraafplak sels.
Lokaasje yn it lânskip
In iuw lyn wie Breewei benammen omjûn troch frijsteande huzen en in pear pleatsen. Lange tiid lei it tsjerkhôf yn 'e greiden. It tsjerkhôf foarme in prominent ûnderdiel tusken de gebouwen. Nei de Twadde Wrâldoarloch waard oan 'e súdkant it sportpark De Kampen boud. Oan it begjin fan dizze iuw waard oan 'e noardkant in nije wenwyk mei frijsteande en healfrijsteande huzen boud. Fanút dit gebiet waard in yngong nei it tsjerkhôf makke. Huzen yn it gebiet binne dêrom sichtber fanút it tsjerkhôf.
It tsjerkhôf makket diel út fan it bestimmingsplan Tijnje Kom. It is oanwiisd foar sosjaal gebrûk as tsjerkhôf. De perselen oan 'e súd- en noardkant binne oanwiisd foar wenningbou. It bestimmingsplan wiist ek in grut part fan it terrein oan as archeologysk weardefol. De ûnbeboude perselen oan 'e eastkant, besteande út greide en bosk, binne oanwiisd as lânbougrûn. De griene bân deromhinne soarget derfoar dat de omlizzende gebouwen minder opfallend binne. Yn 'e winter, as de beammen blêdleas binne, sille de gebouwen oan 'e noardkant wat sichtberder wêze.
Bou en griene aspekten
It tsjerkhôf hat in parkeftige útsjoch fan 'e iepenbiere dyk ôf. In nette, lege bûkehage omseamet de Breewei. Dêr efter steane jiskebeammen. Yn it sintrum leit de fiver, omjûn troch lindebeammen. De kanten fan dit foarste diel fan it tsjerkhôf binne ticht begroeid. De fiver is in opfallend elemint. Syn trienfoarm is symmetrysk, hoewol wat fegetaasje dy symmetry ûnderbrekt. Krekt foar de fiver stiet it tinkteken. Op 'e hoeken fan dit diel by it âlde diel binne rododendrons plante, wêrtroch't wat privacy ûntstiet foar it houten lykhûs. In koartlyn pleatste hek skiedt it grêfplak fan it foarste diel. De pleatsing is ûntwurpen om de tolve besteande bûkebeammen te akkommodearjen. De rjochtste is de grutste en ek de âldste yn dizze rige.
It âldste diel fan it tsjerkhôf hat allinnich in griene râne oan 'e bûtenste râne. Alle grêfmonuminten lizze yn it gers. In skelpepaad rint troch it sintrum. Taxusbeammen foarmje de grins tusken it earste, âldste diel en de earste útwreiding. Twa lizze tichtby it sintrale paad. Twa mear lizze oan 'e bûtenste râne. De útwreiding liket op it âldste diel: grêven yn it gers, skieden troch in sintrale paad. De lêste útwreiding is minder dúdlik definiearre as de eardere útwreiding, om't de foarige griene râne fuorthelle is. It sintrale paad bûcht nei lofts nei in ferhurde gebiet mei in bankje, in urnenmuorre en in diel mei urnengraven. In buksbeamheg skiedt dit diel. De efterkant fan it terrein is omsletten troch strûken en beammen. Tusken de urnen en de rigen dêr't no begraffenissen plakfine, is in gersfjild oanlein. In diel fan dit gersfjild wurdt noch brûkt as in ferspriedingsfjild. Der binne hast gjin planten op 'e grêven. De dielen mei grêven binne gewoan oanlein. It grien yn 'e râne, besteande út in protte mingde leafbeammen en strûken, is in bysûnder opfallend elemint yn Tynje.
It tsjerkhôf fan Tijnje sjocht der noch relatyf orizjineel út, nettsjinsteande twa lettere útwreidings. De lêste is typysk foar de nei-oarlochske perioade. It grien efter de grêven makket dit diel mear yn oerienstimming mei syn oarspronklike doel. De hiele struktuer, mei syn koetshûs en klokketoer, tegearre mei it ienfâldige meubilêr, jout it tsjerkhôf in karakteristike Frysk ûntwerp, fersterke troch de protte grêfstiennen. It âlde diel liket relatyf yntakt te wêzen. It houten mortuarium is ek opmerklik.
It fuortheljen fan de griene skieder hat de ferdieling fan it tsjerkhôf yn trije ûnderskate seksjes minder dúdlik makke. De lokaasje fan it urne-diel is no wat sichtberder, mar de ôfstân kin in reden wêze wêrom't it net folle brûkt wurdt. Yn 'e lêste jierren is in soad fan it grien fuorthelle, benammen tusken de earste en twadde útwreidings. Hagen binne ek fuorthelle, mooglik om ûnderhâld te fasilitearjen.
Typology fan 'e begraffenismûnen
It earste boude diel en de earste útwreiding befetsje in grut tal nijsgjirrige grêfmonuminten, benammen út 'e tweintichste iuw. Dizze seksjes jouwe in goed oersjoch fan 'e ûntjouwings yn 'e begraffeniskultuer fan it begjin fan 'e tweintichste iuw oant hjoed de dei. Fan smelle grêfmonuminten fan hurdstien oant bredere gepoleerde graniten stiennen, de grêftún waard hieltyd mear yntegrearre yn it grêf, mei in grins en, letter, dekplaten.
Der binne ferskate grêfmonuminten dy't omtinken fertsjinje fanwegen har materialen of ûntwerp, lykas de wyt skildere betonstien foar Ale K. Meester (1920) en syn frou. It is ien fan 'e âldere grêfmonuminten, en it gebrûk fan materialen past by de skiednis fan Tijnje as arbeidersdoarp. Troch earmoede koe net elkenien in natuerstiennen monumint betelje. Dit kin ek ferklearje wêrom't der sa min âldere grêfmonuminten binne. Tichtby it mortuarium binne ferskate âldere grêfmonuminten, wêrûnder twa stiennen mei prachtige ôfbyldings.
Op it tsjerkhôf binne ferskate wichtige minsken begroeven dy't wichtich wiene foar Tynje. Master Jacobus Roorda, in learaar en polityk aktyf lid fan Tynje, waard begroeven yn 'e earste útwreiding. Syn soan Gerrit gie ek yn 'e polityk en waard bekend yn Friesland. Syn soan Gerrit Roorda en syn frou lizze ek begroeven yn dit fjild, mar oan 'e oare kant. Strjitten yn Tynje binne nei harren neamd.
It tsjerkhôf hat in ferskaat oan oare nijsgjirrige grêfstiennen, wêrûnder bernegrêven en grêven makke fan ferskate materialen. De palmtak is in faak brûkt symboal. Skriemende beammen en oare symboalen ferskine ek. Ferskate grêven binne relatearre oan de stifting fan 'e suvelfabryk, lykas dy fan R. van Dam, of oan ûnderwiis, lykas dy fan DS Algra.
